Бурятские народные сказки. Бытовые - [150]

— Орьёл сагаан бугышни би харбажа унагаагаа һам, загал эреэн хандагайешни минии буха гуйдэл дундань сүмэрэ мургэжэ орхёо Ьан. Арсаланшни минии муута хуниие улдэжэ Ябаа һан.

Түүниимни мэдэнгүйгөөр хуниие зэмэлэжэ, талада тарбаганам шэхые таһара татажа байналта. Боосоон минии, морёо угэ!

Альбаша хара хубуун морёо угэжэ бухайн абаба.

— Буха мни эжээ танидаг юма. Уняхадашни ябажа угэ-хэгуйбзэ, энэ тумэр балтаар хоёр эбэрынь тала дундуурань сохёорой. Тиигэбэлшни хии мэтэ хиидэжэ ошохо, хэрмэн мэтэ гульдаржа ошохо.

Молонтой убэгэн тиижэ хэлээд, алтан шарга морйёо унажа, харбаһан һомон мэтэ, шүдэһэн шулуун мэтэ ябажа угэбэ гэхэ.

Альбаша хара хубуун бухаяа унаад, тумэр хара балтаа-раа тархи руун буулгаба, тиихэдэн бухан ухэтхэжэ унашаба. Бухаяа ухуулээд, Альбаша хара хубуун баряад саашаа ошо-һониннь тэрэ гэлсэхэ.

79. ХАЙБАЙ МЭРГЭН

Урай урай Хайбай мэргэн ябба. Даатита боро даагатай, таар тохомтой, тальти эмээлтэй, үнгэрсэг хара башлагтай байгаа. Саашаа болходоо, харуу Хара хаан ахатай байгаа. Харуу Хара хаан ахан болходоо Нугаржан хүбүүтэй, хоёр шэгэшхээхэн басагатай байгаа, харуу хатуу хатантай байгаа.

Түүнэһээн сааша болоод байхада, Хайбай мэргэн нэгэ сай-хан удэшэ Харуу хаан ахайндаа айшалхам гэжэ түхөөрбэ. Даатита боро даагаа асаржа, таар тохомоо тохожо, тальтн эмээлээ эмээллэжэ, унгэрсэг хара бушлагаа абажа, харуу Хара хаан аха тээшээ ябба гээшэ.

Ошо ошоһоор ошоод, ерэ ерэһээр ерээд, харуу Хара хаан ахайндаа ерээд, газаан оржо байба. Морёо уяад, харжа байхадан, харуу Хара хаан ахан хадаа орон дээрээ хэбтэжэ байба. Нугаржан хүбүүниин бурхан шуоуугаа арлигажа пууба, харуу хатуу хатаниин хадаа алда болохо хошхоног арлигажа пууба, ехэ шэгэшхээхэн басаганиин хадаа һартинсагаа арлигажа һууба, бага шэгэшгээхэн басаганиин тарагаа ашилжа пууба.

Тиигээд Хайбай мэргэн хадаа ханяажа ортибо. Ханяажа ортиходон, хүүн ожирбо гэжэ, тэрэ этыхэ уухыймаяа хадал-гана гээшэ. Хатаниин арлигажа һууһан хошхоногоо хамсы соогоо хэбэ, Нугаржан хүбүүниин бурхан шубуугаа таг дээ-Рээ хадалгаба, ехэ шэгэшхээхэн басаганиин һартинсагаа таг Дээрээ абажа хадалгаба, бага шэгэшхээхэн басаганиин тарагаа хормой дороо хадалгажа ортибо.

Тиигээд саашаа болжо байхада, Хайбай мэргэн уудэ татажа, соолдон оржо, хаанай мэндээр мэндэшэлжэ, хатан

21 БУРятские народные сказки

369

рообоор дороободолжо, шэнэ һонинмай һуралсажа һууба даа лхатая. Ахаһаан һурна:

— Хэр байжайна, юун һонннма бннб? — гэжэ.

— Юуншкэ һонинма убээ даа, — гэнэ.

Харуу Хара хаан ахан Хайбай мэргэнһаа һурна:

— Юун һонинма бннб? — гэжэ. Тиихэдэн Хайбай мэргэн хэлэжэ ортибо.

— Юуншкэ һониима убээл даа. Ганса иигээд танай тээшэ ябжа ябахадамнн, хатаниишни хадаа хамсы сооти хошхоногы шэнээн могой мурымни отолжо гараа һан. Тиихэдэ ехэ шэ-гэшхээхэниишни таг дээрээ хурайһан һартинсаги шэнээн шу-луу абажа, гартн руун шудэбэб. Тарти руун шэдхэдэмни, бага шэгэшхээхэниишни хормой дороо хэһэн тарагындли тартин сайһаар удхаржа унаа.

Тиигээдэл даа сааша, Харуу хаан ахан эдеэгээ мэдэгдэш-лэн хойноо эдеэгээ барни гаргажа шанба. Тогоогоо табъжа, тал а а тульжэ, тогоон соогоо эдеэгээ хэжэ шанжа ортибо.

Тиихэдэн Хайбай мэргэн ошоод тэндэн, хамһалсаһан болоод, тогооин улаан туудэбшэ гал табяадла. Тогоониин ехээр бусалба. Бусалхадан, ехэ шэгэшхээн басаганиин ерээд эдеэгээ абха панаатай ядаба, хамсыгаа, гараа дүрөгкөеэ һанжа. Бага шэгэшхээн басаганиин ерээд абажа ядна эдеэгээ. Хата-ниин ерээд абжа ядна, тэрэ тогоондоо оржо. Тиихэдэ Хайбай мэргэн: "Би хампалсууб", — гээд тогооин баряад, газаа тээшээ гуйжэ гарба. Газаа тээшээ гараад, унгэрсэг хара башлаг соогоо эдеэин хуу хэшхөөд, өөрөөн булгааһандан ороод хэбтэнэ.

Тиигээд булгаапанда хэбтэхэдэн, тэдэшни тэрэ эдеэгээ ад-хаа гээд, датин эдеэ шанхымаад харамнаад, Хайбай мэргэн-Һээн харуу Хара хаан ахан, орондоо барандаа өлөөр унтаба гээшэ.

Унтаад, һүниин утархай болоод байхада харуу Хара. хаан улднэ. Үлдхэдэн тууииин урдуур хадаа Хайбай мэргэн йэрээд, шагнаад хэбтэбэ. Тиихэдэн хэлнэ харуу Хара хаан ахан ха-тандаа:

— Таг дээрэ шагайн шэнээн шара тоһон байгаа һэнээ, тэрээни асарлаа, — гэжэ. Хатаниин һэмээбэйхэнээр боһоод ла, ааляар боһоод, ошоод тэрэ шара тоһоо абаад, таг дээрпээн асараад, һарбайна. Һарбайхадан, Хайбай мэргэн хадаа хаани урда һэмээбэйхзнээр һарбайгаад абаад, шара тоһойн саанаа хээд хэбтэнэ.

Хатанаа орондоо орходоо, хааниин хэлнэ:

— Яагаабши, асарайш? — гэнэ.

— Асараад, угөө бэшаальби! — гэнэ. Тиихэдэн хаан хэлнэ;

— Дуугай! Хайбай мэргэн дуулай, абяабэй бай! — гээд. Тиигээд лэ болёод, датин хэбтэжэ байба.

Датии хэбтэжэ байгаад хэлнэ:

Гаг дээрэмнай^еври байгаа һэнээ, тэрээни дсарШ

гэжэ.

Хатаниин боһоод баһа асарна. Асараад, һүниин хабхарта бөөрн һарбайхадан, Хайбай мэргэн топоод, баһа саана хээд

хэбтэнэ.

Тигээд, хаан пурба:

— Асарайш? — гэжэ хатаа. Тиихэдэн хатаниин:

— Үгөө бэшаальби, — гэнэ. Хааниин хэлнэ:

— Дуугай! Хайбай мэргэн мэдлэй, абяабэй бай! — гээд. Тиигээд б ah а үлөвр хэбтэжэ байна. Тиигээшхэ haa харуу

Хара хаан ахан худы улвер хэбтхэм гэжэ бодоод, неэбэрнуу-дээ барьжа, шулаандаа гаржа одобо. Шулаан соогоо ороод, эдьхэеэ товргэжэ байхадан, Хайбай, мэргэн гараад, "ахайда-мни юун хулуушан оробаабдаа" гэжэ тэрээнээ гаргажа, баа бага нальжа хаяад, эдьхэ уухайен башлаг соогоо саашан хуу хээд, гараадал даа даатита боро даагандаа һуугаад, гэр тээшээ талиижа ябана.