Андин. Исторические очерки об армянах в Китае - [15]

Բենտո Գոյիշի եւ Իսահակի պատմությունը Եվրոպայում հրապարակվեց լատիներեն տարբերակով, որի հեղինակն էր Նիկոլա Տրիգոն: Աշխատությունը լույս տեսավ Աուգսբուրգում 1615 թվականին` «De Christiana expeditione apud Sinas suscepta ab Societate Jesu» վերնագրով:

Տրիգոյի գործը հիմնված է հայտնի քարոզիչ՝ Matteo Ricci– ի իտալերեն տրակտատի վրա, որը հրապարակվել է միայն 20-րդ դարում` Tacchi Venturi Pietro-ի հեղինակությամբ:

Քանի որ այդ տարբերակը լի էր բազմաթիվ սխալներով, որոշ ժամանակ անց այն նորից տպագրվեց` Pasquale d'Elia-ի «Fonti Ricciane: documenti originali concernenti Matteo Ricci» անվանումը կրող գրքի տեսքով:

1907 թվականին ճանապարհորդության 300-ամյակի առթիվ Ազորյան կղզիներից մեկում` Վիլյա Ֆրանկա դե Կամպոյում կանգնեցվեց Բենտո Գոյիշի արձանը, որը, հետեւելով լատիներեն աղբյուրին, պատկերված է հայ առեւտրականի տարազով: Արձանը այսօր էլ կանգնած է նույն տեղում:

Հետազոտությունների համար առավել արժեքավոր են ճանապարհորդության մանրամասները: Գրեթե ամիս առ ամիս կարելի է հետեւել, թե ինչպես են ճանապարհորդներն անցնում հազարավոր կիլոմետրեր, հանդիպելով բազմաթիվ խոչընդոտների: Հետաքրքիր է այն հատվածը, որտեղ նկարագրվում է հայկական առեւտրական տարազը բոլոր իր յուրահատուկ տարրերով: Ըստ լատիներեն աղբյուրի, Բենտոն միայն հայի կերպարանքով հնարավորություն ուներ ճանապարհորդել դեպի Չինաստան:

Հաջորդ հետաքրքիր հանգամանքն այն է, որ գրեթե մինչեւ 20-րդ դարի սկիզբ ոչ ոք հնարավորություն չի ունեցել հաղթահարել Պամիրի հանրահայտ լեռնաշղթան: Ամիսներ շարունակ հինգ հարյուր հոգուց բաղկացած քարավանը, որին միացել էին Բենտո Գոյիշը եւ Իսահակը, փորձում էր ճանապարհ հարթել դեպի Արեւելք: Նրանց հաջողվել էր հրաշալի մանրամասնություններով նկարագրել տեղացիների կենցաղային հատկանիշները, ինչը տվյալ տարածաշրջանի պատմագրության համար չափազանց կարեւոր աղբյուր է:

Չինաստանի սահմանին մոտենալով, Բենտո Գոյիշը եւ Իսահակը վերջապես հասկանում են, որ նրանց առաքելությունը մոտենում է ավարտին: Ստանալով տեղեկություն Պեկինում ճիզուիտ եղբայրների մասին, Բենտո Գոյիշը նշում է, որ Չինաստանը (Sinica) եւ Քաթայը`(Cathay) նույն երկիրն է: 1605 թվականին նրանք հասնում են ժամանակակից Սուչժու քաղաք, որտեղ ստիպված են լինում սպասել նոր քարավանի կազմավորմանը: Բանն այն է, որ դեպի Պեկին ուղեվորվող քարավանների արշավը վեց տարի մեկ էր նախատեսված: Բենտոն երկու նամակ է ուղարկում Պեկին, փորձելով կապ հաստատել ճիզվիտ եղբայրության հետ: Եվ միայն 1607 թվականին Պեկինից ժամանում է ճիզվիտների պատվիրակը՝ Ֆերդինանդ անունով մի երիտասարդ չինացի: Բենտոն այդ պահին ծանր հիվանդ էր: Նա մահանում է տասնմեկ օր հետո: Բենտո Գոյիշի մահից հետո Իսահակը հայտնվում է պատանդի դերում: Ըստ ավանդույթի, մահացած առեւտրականի իրերը, կենդանիներն ու ծառաները բաժանվում էին արշավախմբի մյուս անդամների միջեւ: Չնայած Իսահակը երբեք չի նշվել, որպես Բենտոյի ծառա, այնուամենայնիվ նրա կարգավիճակը երկակի էր: Միայն կես տարի հետո նա հնարավորություն է ստանում Ֆերդինանդի հետ միասին մեկնել Պեկին: ճիզվիտները հային ջերմորեն են դիմավորում: Իսահակը անցկացնում է որոշ ժամանակ Չինաստանի մայրաքաղաքում` մանրամասն շարադրելով իր եւ Բենտոյի պատմությունը Matteo Ricci-ին, որը գրառում է այն իտալերեն լեզվով: Հետո մեկնում է Մակաո` պորտուգալացիների հանգրվանը Հեռավոր Արեւելքում, որտեղից էլ ճանապարհ ընկնում դեպի Հնդկաստան: Դեռ Լահոր չհասած նա տեղեկանում է իր կնոջ մահվան մասին եւ որոշում է այլեւս չվերադառնալ Մողոլների երկիր, տնավորվելով պորտուգալական գաղութի Չաուլ քաղաքում. Բոմբեյից վաթսուն կիլոմետր հեռավորության վրա: Իսահակ Հայի հետագա ճակատագիրն անհայտ է:

Հետաքրքրական են առեւտրական հարաբերությունների մասին տեղեկությունները: Ըստ երեւույթին, հայ վաճառականները լավատեղյակ էին դեպի Չինաստան տանող բոլոր ուղիներին: Կարեւոր է արձանագրել, որ Իսահակն արդեն իսկ բնակվում էր Լահորում` իր ընտանիքի հետ մինչ 1604-05 թվականների ողբերգական իրադարձությունները Պարսկաստանում, երբ Շահ Աբբաս Ա-ի նախաձեռնությամբ հազարավոր հայեր տեղահանվեցին պատմական Հայաստանի տարածքից եւ վերաբնակեցվեցին Սպահանի շրջակայքում, ստեղծելով Նոր Ջուղա արվարձանը` ապագա հայկական առեւտրական աշխարհի սիրտը:

Պորտուգալացի Բենտո Գոյիշի եւ Իսահակ Հայի ճանապարհորդությունը հետաքրքիր ու բովանդակալից էջ է հայ-չինական եւ ընդհանրապես` Արեւելքի եւ Արեւմուտքի հարաբերությունների զարգացման պատմության մեջ:

КИТАЙСКАЯ ЧАША СЮАНЬДЭ

ИЗ ГЮМРИ

В Региональном музее Ширака хранится бронзовая чаша с фронтальным изображением дракона и с печатью, выполненной посредством шести китайских иероглифов. К сожалению, история не запомнила ни имени человека, нашедшего чашу, ни точного ее местонахождения. Известно лишь, что она попала в руки местному сталевару Айку Токмаджяну [Հայկ Թոքմջյան], который решил сохранить изделие, показавшееся ему необычным. В 1963 году, после смерти мастера, чаша была передана его сыном в Региональный музей Ширака, где и хранится до сегодняшнего дня под инвентаризационным номером 524 (фото 1 и 2)¹⁰⁶.

Фото 1

Фото 2

Чаша представлена овальной формой, с внешним диаметром 10 см и внутренним – 8,8 см. Общая высота – 5,3 см, высота ножек – 1,5 см. Обод с левой стороны имеет повреждение длиной 6 см с ровными потертыми краями. Днище с внутренней стороны украшено изображением пятипалого дракона с вкраплениями из 4 иероглифов 大明宣德 [dà míngxuāndé].

Изделие в значительной степени подвергнуто коррозии. Присутствуют изъяны в виде маленьких круглых углублений на днище с внутренней стороны количеством три – меньшего размера (1-2 мм в диаметре) и пять – большего размера (3-4 мм в диаметре). Нанесены они беспорядочно, за исключением одного изъяна, лежащего прямо в центре чаши. Эта выемка примечательна тем, что портит лик дракона, изображение которого, видимо, мало волновало того, кто наносил эти повреждения.