Бурятские народные сказки. Бытовые - [158]

нооһоо ехээр аһаажа үлээдэг һэн. Үгытэй монгол нэгэтэ иигэжэ хэлэбэ:

— Энэ бургааһанда үлэһэн нооһо суглуулжа, һэеы хэжэ

худалдаад, унагалха байтаһа худалдажа абахаб.

— Үү, бн тэрэ байтаһаа унаад турхэмуушэлээд ерэхэб,—

гэжэ һамганиин хэлэбэ.

Үбгэниинь тиигэжэ хэлэхэдэнь:

— Ши тиигэжэ ябаһаар байтаһаяа унага хаюулхашни! —

гэжэ хэлээд, һамгаяа сохижо оробо.

87. БОДОЖО ҮЗЭ

Балдан тон һайн сагаан костюм умдөөд, нухэрэйдөө айлшалан ошобо ха. Харгы* дань ехэ бороон орожо, Балданай сагаан костюмай һуүлшын утаһанай норотор норгожорхибо. Нухэрэйдөө хурэжэ хубсаһаа һэлгуүлээд, ондоо хара костюм үмдөөд, гэртээ бусаба ха.

Гэрэйнгээ богоһо алхахын тэндэ нохойнь харайн ерэжэ, аржаганан хусан байба ха.

— Эй, золиг! Намайе хусана гуш? — гэжэ Балдан уурлан, модо абажа сохихоёо тухеэрбэ. Теэд энэ хэрэгтэ Балданай аха оролсон, Балданиие байлгажа хэлэбэ ха:

— Сохихоёо бү яара, бодожо узэ. Хэрбэеэ шинии ошоходо сагаан нохой байгаад, ерэхэдэшни хара болоод байгаа Һаань, ши таниха һэн гуш? — бодожо узэ.

88. ТЭМЭЭН ТАИХА ХОЕР

Таряашан томо шабар танха соо таряа хээд ажалдаа гараба ха. Тэмээн һамбаа-шалжа, танха руу тархияа шэхээд, таряаень эдеэд, тархияа һөөргэнь абажа шадахаяа болишобо. Эзэниннь ерээд мэгдэбэ:

— Я ах а, юу хэхэ гээшэб?

— Ши һүхэ абаад, тэмээнэйнгээ тархи таһа сабшыш. Тии-хэдээ тон түргэн тархииень танха сооһоо абахаш, — гэжэ хүр-шэнь заажа угэбэ. Таряашан хүршынгөө заабарн дүүргэбэ. Теэд тэмээшьегүй үлэшэбэ ха. Хэрэг ажал тухай һайн бодон-гүй шиидхэдэг зонууд энэ таряашаниие һануулна.

89. БООСООГОО АБАА

Аргагуй ехэ хулгайшан байгаа. Тиигээд лэ хаан хэлээ губдаа. "Минии һамганай бэһэлиг хулуужа шадаа һаашни, хахад зөөриеэ үгахэб, үгы хадашни хаанай хууляар хэһээхэб".

һуни болгоод, тэрэ хулгайшан хониной хорёо соо орожо хони хулуугаад, арһайнь убшэжэ абаад, хоёр бөөриинь абаа, хошхоногынь, һэлһынь абаа, хототой шуһайн шудхажа абаа, гузээень абаа, тархнинь заалаад абаа, хоёр гуяыень абаад хаанайда ерэбэ.

Хаанай хоёр нохой хусаад, барьхаар гуйжэ ерэбэд. Хулгайшан хониноо хоёр гуя нэгэ нэгээр хаяжа угэбэ. Тэрээнээ ыэрээд, хаанай хоёр нохой саашаа ябаба.

' Хулгайшанай саашаа ябахадань, хаанай хоёр баатарнууд яажажа һууба. һэмээхэн хажуудань ошоод, гэзэгэ гэзэгэһээнь холбошоод, гэртэнь оробо. Хаан һамгантайгаа унтажа хэб-тэнэ. Орониинь хажууда арһаяа дэбдеэд, арһан дээрэнь хоёр бөөри, хошхоног хаяад, унтажа хэбтэһэн хаанай барлаг хоёр басагадай дундань хототой шупаяа хээ. Лама унтажа хэбтээ, тархидань гузээгээ углаа. Гал дээр хониной тархи заалаад та-бяа. Унтажа хэбтэпэн хаанай һамганай ама руу һэлһэ шуд-хаа.

Хаанай һамгаи бөөлжэхэдөө бэһэлигээ унагаагаа. Тэрэ хулгайшан баһэлигыень абаад гүйшөө. Хаан һэреэд гуйжэ бодон гэхэдээ арһан дээрээ халтиржа унашаба, хоёр бөөри бажуугаад "булдэгэмни унашоо" — гэжэ хашхарба, хошхоног баряад "му-нөөхимяи унашоо", — гэжэ хашхарба. Хаанай хашхархада барлаг басагад һэреэд, хототой шуһа баряад: "Ши турөөш, ши түрөөш", гэлсэжэ байба.-

Лама һэреэд: "Түрөөд, наартаяа минии тархида углаат",—

гэжэ хашхарба. *Г'алаа хёраад: "Фф/ галайМнай тархи заа-

раа!" — гэлсэнэд.

Хаанай хоёр барлаг: "Ши бү тата, ши бү та. та", — гэлсэжэ

байгаа. Хулгайшан иигэжэ боосоогоо абаа.

90. ЭХЭЙН ГАНСА ХҮБҮҮН

Урайниин нэгэ аймаштай үгээтэй эзы бай-һыма гэлдхыма. Тэрэ эзы гаа үгээтзйн үгээтээд, ехэ бэрхэ, шадмар шуумар банһымуу, яаһым. Теэд тэрэ эзы нэгэ хүбүүтэй байгаа гэлдэгшаа пэн. Тэрэ хүбүүниин ехэ болоо, мандагар болоо.

Мандагар болхолоорон теэд хүбүүеын ааримда абаадха болнаахлам. Тэрэ эзыншни һанаанда оробо: "Яаха хээхэблэйб. Энэ газар дээрэ гансахан хүбүүтэй хүн аад ла, хүбүүеэ ааримда эльгээшхөөд, дайнда ябуулшхоод, үгхэ хатхынши мэдхгой, яажа хээжэ пуухаблэйб, — гэжэ уруу дуруу боложо, абяа үгээ аагһа үмхэжэ һууна. Хүбүүниин ябдал тэрэ эзыи һүйниин зүу-дэн, үдэрэйн һанаан болошобол даа.

Теэд тэрэ эзышни нэгтэ унтаба. Унтахадаа тэрэшни иимэ гоё һайхан зүүдэ хараба: "Хүбүүниин дайн соогуур һайн пайхан ябаад гараба гэжэ. Юун дээрэһээн һайн пайхан гараба гэхэдэ, эхэнь таһарша ударшагой годоһо оёжо үгеө, үлдэшэ даарашагой эдеэ заажа үгөө, һомон юумэдэ торошогой һургаар заажа үгөө гэжэ" тэрэ зүүдэндэн оробо.

Тэрэ эзымнай сошоод, унталгапаан харайжа бодоод: "Юун хүүн бэлэй энэмнай, ямар бэлэй шүүбэрнай" — гэжэ: байжа ха-райба, гүйбэ. Үдэрөөрөө таһалаагой шүүнэ, һүйндөө унтаагой шүүнэ. шүүжэ шүүжэ хүбүүнээ ябха дээрэ тэрэшни гурбан ел-дэ үрхи дээрэ хатаалгаһан гунан үхэри арһаар годоһо оёжо угэбэ. теэд ябаха дээрэнь хүбүүндээ хэлэнэ:

— Хүбүүмни, иигээд ябахашни хиим, ханшарһаам таһар-һан үрэм байнаш, хабһанһаам таһарһан бүүбэйм байнаш. Дээ-шээ үндэйжэ харха ахагой байнаш таа, доошоо тоигойжо ха-раха дүүгой байнаш таа. Эхэшни гансаараа өөрэеэ халуув дайдада үлэбэ. Шимииш гансаараа холойн хүйтэн дайдада

ябахашни, — гэбэ. — Гурбан елдэ үрхидөө хатааһан гунан үхэриЩ арһаар шамдаа годоһо оёбоб. Тэрэшни гурбан елдэ хахархойб-за. Шүүдэртэш норхойбааш, хүйтэндэшни даархайбааш, — гэбэ. — Үтэлһэв эзыеэ хэлэһэн хүүр һайса шагнажа абыштаа. Мяхни, шуһани бүльгэйн эдижэ ябаарай, хэлеэмэйн дүрэнгз-риин эдижэ ябаарай, унин доро унтажа ябаарай, — гэбэ.

Тиигээд эхэ хүбүүн хоёр тэбэрэлдээд таалалдаад, хоёр тээ-шээ болобо даа. Эхэн гэртээ таһаржа, хүбүүниин дайнда ошобо.