Бурятские народные сказки. Бытовые - [145]

Хулгайша хубуун. баянай хэлээшээр — һүниин хахадта хара азаргыень хулуухаар түхеэрбэ. Үхэһэи эжынгээ хубсаһаар эхэиэрээр хубсалаад, хоёр домбо архи абаад, таяг тулаад, гуйранша шабганса болоод баян айлайДа оробо. Гуйгаашай болоод, газаа досоотуурхииень хуу хаража абаба. Үдэшэлэи харанхышаг болоходо баһал тэрэ айлдаа хонуулыт гэжэ Wf" заахи харшынь үүдэ түрьюулбэ. Гуйранша шабгансаһаа ха-шараад, харшан соогоо оруулаад, гэрэй хаяада солоомо дэб-

дижэ угэбэ.

Тээ хахад һүниин дүтэлхэ багта хоёр харуулшадта хандан хэлэбэ: "Тугаар тээ тэндэ ябаһамни паар моритой улад ха-жуугаарамни гүйлгэжэ гарахадаа, энэ хоёр домботой мэшээг унагаажархёо, юумэнэй гоожосогоожо байхада абаһамни энэ хоёр домботой шэнгэн юумэ байба, таанарта хэрэгтэй һаань абыт, хэрэггүй һаань адхажархихам". Тиихэлээрэнь нэгэ ха-руулшанайнь һонирхоод харахадань, архи байба. Хүхеэд, ну-хэрөө дуудаба. Домботой архиие нэгэ нэгээр амаа олоигуй уужархибад.

һүниин хахад багта харуулшад хоюулаа гонзойлдожо унашоод, эз. э мэдээгүй хэбтэбэд. Тэрэ һамбаанда эхэнэр хуб-саһаяа тайлажа хаяад, харуулшадай' хажууһаа түлхюурыиь абажа, амбаарынь неэжэ азаргынь гаргаад, газаа тээһээнь баянай сонходонь ошоод, азаргыень харуулба. Баян хун тэрэ һүниндөө унтабагүй.

Үглөө үглөөгүүрынь азаргаяа унаад, баянайда харуулхаяа ошобо. *Баяншье досоогоо хара бэдьхэ ургашоод байһан мүр-төө "һайн", "һайн" гэсэгээн шүдэнэй сагаа үгэбэ.

Досоогоо хара буугаад байһан. баян хүн хоёрдохиёол мэ-хэлэгдэхэгүйл байхаб гэжэ бодоод, баһа шэнээр боос хэбэ. "Би хадаа түйсэ соо мүнгэ хэжэ хабхаглаад, соихо дээрээ табяад, һахижа һуухаб, ши тиихэдэ бапа һүниин хахадта мүнгыем хулууха ёпотойш", — гэжэ баян хун "одоол мунеа шамайе тонгойлгохоб даа" гэһэн һаналаар сээжээ дүүргэжэ, баяртайшаг шэнгеэр хэлэбэ. — г-*Щ

Хулгайша хүбүүншье зүбшээжэ, мүнгыень хулуухаар тү-хеэрбэ. Тэрэ нютагтаа һаяхан үхэһэн хүнэй хүүр задалжа гаргаба. Тэрээнээ өөрынгөө хубсаһаар хубсалуулаад, һүниин хахад багта баянай гэр тээшэ үхэһэн хүнээ шэрээд ошобо. Харахадань, баян хүн сонхондоо буу бариһан, түйсэтэй мүн-гэеэ алдангүй харашоод һууба. Аргааханаар маряа маряа-һаар сонхо доронь ошоод, үхэһэн хүнээ сонхын дорохи харан-хыһаа бултайлгаба. Баян хүн гэнтэ хубсатай үхэһэн хүнине харахалаараа — толгой руунь буудажархиба. "Одоол алааб даа, — гэжэ баян хүн хүлһэншэдтөө, — алуулһан хүниие абаа-шагты", — гэһэн захиралта үгэбэ. — Тэрэ һамбаанда түйсэтэй мүнгыень абшаба.

Азаргаяаш, мүнгэеэш абхуулһан баян хүн хороо ехээр бу* салаад, баһа дахин боос дурадхаба. "Би һаяар басагаяа ха-дамда үгэһэнэйхиие гэжэ ехэ хорим түрэ хэхэмни, ноёд һайд ехэ олоор айлшад сугларха байха. Тиихэдэ ши нэгэ шалдаган, хүниие тэрэ уладта харуулха ёһотойш. Тиигээ haa минии зверине хуу абахаш", — гэжэ баян х^щ^хэлэбэ.

Хулгайша хүбүүншье зүбшөобэ. Ямар хуниие, хайшан гэжэ мэхэлхэ гээшэб? Ямар арга мэхэ һанаха гээшэб? Хулгайша хүбүун хэдэн хоног бодолгото болобо. Баян хүнэй хорим тури ойртожо байба.

Тэрэ нютагай хадын хүшэгтэ хэдэн жэл бүтээлдэһуужа бай-пан лама байгаа. Тиимэ ламыел мэхэлхэ болоо гэжэ хулгай-ша хүбүүн бодобо.

Ехэ гоёор тэргэ хүүлээд, тэргэ дээрээ заахан гэр барюулба. Заахай гэрээ яла сала болотор алта мүнгөөр гоёогоод, бурха-дые залаад, досоонь зулануудые бариба. Хоёр хара азарга тэргэдээ хүллөөд, хорим болохо үдэшэлэн ламын һуудаг хада тээшэ гүйлгэбэ. Юумэнэй хонгир шэнгир гэхэдэ ламашье га-заашаа хараба. Харахадань — яла-сала болоһон, газаа досоо-гүй бадарһан гоё гэгшын тэргэдэ хоёр хөө хара азаргад хүл-лөөтэй, боожондонь — орхимжо хэдэрһэн залуу хүн газаань байба. "Танине бурханай орондо абаашаха гэжэ эльгээгдэһэн хүнби, — гэжэ томоотой янзаар эрхи баряад, маани уншаса-гаан хулгайша хүбүүн һууба. — Буян хэһэнтнай ехэ байжа, энэ бодо маха бэеэрээ бурханай орондо ошохо болоот".

Ламашье этигэжэ, тэргэдэнь һуухаяа һанаба. Хулгайша хүбүүн хэлэбэ: "Газар дээрэхи хубсаһаар ошожо болохогүй, гаисал орхимжо эрхи хоёроо абагты".

Ламашье хубсаһаа хуу тайлажа хая ад, тэргэ соонь орхим-жоо нэмэрээд, эрхиеэ баряад һуушаба. Үүдыень хаагаад, мо-рёороо гүйлгэжэрхибэ. Баянай газаа ерээд, хорим боложо байһан гэрэй үүдэндэ зэргэшүүлжэ байлгаад, тэргэ дээрэхи гэрэй ^үдэ неэбэ. Харахадань һаруул, гоё хубсаһатай улад найр наада хэжэ харагдаба. Халта харахалаараа "диваажан гээшэмнай энэ ха юм" гэжэ бодоод, тэрэ лама тэргэнэйнгээ үүдээр дуүлин, хоримшодой үүдээр гэр руунь орошобо. Орхимжо хэдэрһэн шалдаган хүнэй гэнтэ орожо ерэхэдэ, улад зон сошоһондоо дэлбэ һүрэшэбэ.

Хулгайша хүбүүн тиигэжэ баян хүнһээ боосоогоо эдибэ. Хэлсэһэнэйнгээ ёһоор баян хүн зөөриеэ хуу үгэбэ гэлсэгшэ һэн.

73. ОРОСЫН ХААНАЙ ХАРА ХУЛГАЙШАН

Оросын хаанай хара хэсуу бэрхэ хулгайша байгаа. Манзын хаанай орондо ошожо, мунгэн баанхы тонохоо ошобо. Тиижэ ябажа ябахадавь

урдаһаань нэгэ хүн ерэбэ.

— Ши хэмши? — гэжэ асууба тэрэ хулгайша.

— Би Манзын хаанай шара хулгайшаб, — гэбэ,

— Та хэн гээшэбтэ? — гэжэ асууба тэрэ хулгайша.

— Би оросын хаанай хара хулгайшаб, — гэбэ.

Хоёр хулгайшад уулзаба хаюмбибди даа гэжэ хөөрэлдэ-бэ. Оросын хаанай хара хулгайша асууба:

— Ши хэр пайн хулгайшабши даа. Юу хулуухадва бэр-хэбши?

— Би гэмгүй пайн хулгайшаб даа. Үндэгөө дараад һууһан шубуунай үндэгын хулуугаад абхадамни мэдэдэггүй, — гэжэ хэлэбэ.