Бурятские народные сказки. Бытовые - [143]

Алашаа Дандарта боогдодог, хороо бусалдаг уладай хоо-рондоһоо "Алашаа Дандар баруун шойроор тэндэ, зуун шой-poop тиихэдэ тиимэ юумэ алдаба, ухаан бодолынь һамууржа, эрьюутэшөө", — гэһэн хоб жэб тараадтиба. Муу юумэн модон һалаатай, уданшьегуй Алашаа Дандар энээн тухай дуулаад-хиба. Тиимэ муухай хобой тараад байхада Алашаа Дандаршье хороо бусалаад, баһал хуушаараа хуниие урдаа табингүй хаа-жархндаг болобо.

"Багшын угэ дуулаагуй зэмэтэйб" гэжэ мэдэрээд багшадаа:

— Танайнгаа зарлиг дуулаагуйлби, ямар үйлын үрн амса-ха гээшэбиб, багшамни, — гэжэ муулартайгаар, толгойгоо И хин, үбдэглэн байжа хэлэбэ.

— Багшын зарлиг дүургээгүй хадаа, ном һудараа хаяжа4Ц маха бодо бзеэрээ худее гэртэн болохо болоош! — гэжэ баг-шань шэрүүнээр харюусаба. — Эхэнэршни болохо хун зуун хой*

то зүгтэ үлгыдэ хэбтэнэ!

Алашаа Дандар аргагуй ехээр хэдэн хоног уйдаба. "Хайч шаа гэлтэйб? Яалтайб! Юун гзһэн ехэ бузар юумэ болобо гээшэб.' — гэжэ һанахадаа ондоо юумэн толгойдснь ороногүй. Иимэ ехэ, бухэ гэгшын зангилаатай асуудал сээжэдэнь зара бэдьхэ болон дуушаба. һуулэй һүулдэ, хэдэн хоног уйдаһа-найнгаа һуулдэ бусайдаатай зангилаагай үзүурыень олоһон| дол, нэгэ иимэ бодол нанаадхиба:

"Гэртэй болоо һаа, эдихэ хоол, хубсаһа хунар бэдэр-һээр лэ, тэнгэриин удэр бури нугэл хэхэ байнаб, тиигэнхаар, тэрэ мании эхэнэр болохо нарай үхнбүүе алажархёод, нэгэл нүгэл хэжэрхёод лэ, хадын хумэгтэ ошожо, наһанайнгаа дүүрэтэш бүгзэлдэ (һуужа, нүгзлөө амһахаб". Иимэ бодолдо абтаад бай* хадаа сээжэнэйнь хара бэдьхэ аргааханаар хайлан һалажа байһандал болобо.

Шара зурхайгаа зуража, үлгытэй басаганай турэһэн нютаг, гэр байрыень олоод, хутагаа хурсадаад, туреэдээ хээд, зуун хойшоо ябашаба.

Яба ябаһаар Монголой талада хүрэбэ… Шара зурхайнгаа. ёһоор нэгэ эшэгээ гэртэйхэн айлда оробо. Ороходонь эхэ эсэгэ хоёр гэжэ залуушуул байба. Үлгытэй үхибүүн унтажа хэбтэнэ. Тэрэ ухибуүе хараад, "одоол энэ юм ха юм даа, ямар сүлөө-гөөр алаха гээшэб" — гэһэн бодолдо эзэлэгдээд, сүлөө гара-хые хүлеэжэ ядан, хараһан тээшээ харашоод һууба. Еһоороол эрьюутэшэһэн хүн шэнги асууһан асуудалда харюусаншьегүй уруугаа харашоод, гэрэй эзэдэй газаа досоо гарахые ажаглан. аууба. Нэгэл һамбаа гараадхиба. Алашаа Дандар хутагаа гаргажа, үлгытэй үхибүүе хадхаад лэ хутагаашье 'һугалжа абангүй, хэндэшье харагдангуй гуйжэ ябашаба.

Гүйгөө, гуйгөө, тэрэ нютагай нэгэ хадын хүмэг хүрэтэр гүй-: бэ. Заахан балгааһан гэр баряад, тэндээ бүтээлдэ һуушаба.

Үхнбүу алаһан нүгэлөе амсаха хүсэлэнтэй Алашаа Дандар аяар хорёод шахуу жэл тэрэ хадынгаал хүмэгтэ бүтээлдэ һуу-жа, ном йудар уншахаһаа гадна, өөрөө нилээхэн олон номуу-дые бэшэн, дүегүүдые гаргаба.

Намарай саг. Ногоо, бургааһан шаралжа, ой модон эреэл-жэ байба. Ургамалай үрн жэмэсынь болбосоржо байһан, бай-гаалиин эгээл гоё үдэрнүүдэй нэгэниинь байгаа. Тэрэ уедэ шан- гахан аадар мүндэртэйгөөр шудхаба. Тэнгэриин сэлмэһэн хой-но, мүндэртэй аадарта дайралдажа, хүрэжэ үхэхын наада тээ болотороо даарашаһан, норошоһон хубсаһатай, хорёод шахуу наһатай сэбэрхэн урихан шарайтай, жэмэс түүжэ ябаһан басаган бүтээлдэ һуужа байһан ламын балгааһан гэртэ дулаа-саха һанаатай орожо ерэбэ. Тиимэ хайратай басаганай орожо ерэхэдэ, бүтээлд" һуужа байһан хүн хадаа "ба>һа буян болохо юм һза гу" гэжэ бодоод, Алашаа Дандар гал хулөө түлижэ,

басаганай хубсаһыень тайлуулжа, хатаахаМгетай Ш|ШИ Нюсэгэн басаганай баруун далан дээрэ ашагүйхэи һоръбо

харагдаба.

— Эхэнэр хүн аад лэ, далан дээрээ юун гэһэн ехэ һоръбо-

той гээшэбши? — гэжэ лама гайхангяар һураба.

— Мэдэнэгүйб даа, манайхин хэлэхэдээ "шинии нарай бай-хада нэгэ эрьюу лама хутагаар хадхаад, хутагаашье абангүй ^уйжэ ябашаһан юм" гэлсэгшэл даа, — гэжэ басаган панва амарханаар харюусаба.

Тиигэжэ басаганай хэлэхые дуулаад байхадаа ламын хуу-ха толгойнь үрзыжэ "Ай бурхан!" 'гэжэ наманшалаад: сҮйлын-гөө үриһвө ахалхагүй юм" гээшэмнай иимэ байгаа юм байна гэжэ нэгэ ехээр һанаа алдан, өөр. ынгөө ябаһан түүхэ тэрэ ба-сагандаа эхинһээнь заха хүрэтэрнь хөөрэжэ үгэбэ.

"Багшымни хэлээшэ эхэнэрни шн гээшэш. Шамайе алаха гэһэн эрьюу ламашни би гээшэлбн", — гэжэ басагандаа ойл-гуулба. Тэрэ хоёр бэе бэеэ ойлголсожо, убгэ Ьамган хоёр боложо," айл болоһон байгаа.

66. МЭХЭШЭ ЛАМА

Нэгэ муушаг лама ябаад, олон хоног гэ-дэһээ үлдэбэ. Тэрэ ламые ном уншуул-ха гэжэ нэгэ айл уриба. Уншуулха гзһэн номыень уншажа ша-дахагуй байба. Нэгэ һайн эдеэлхын хэрэгээр тэрэ лама м$дэхэ мэдэхэгуйшье haa, ном уншаха баатай болобо. Ном баряад аман соогоо губэнэбэ. Тэрэ айлай уладай шагнахада лама он-доохоноор уншаһан шэнги үзэгдэбэ. һайтар шагнаад узэхэдэнь "хулганаа ухэсэн, ухэсэниинь я асам? Үхэг доогуур шэдээсэн" гэжэ байжа мартаад шангаар уншажа байба.

Тиигэжэ байхыень айлайхи дуулаад, ламые намнажархи-пан юм гэлеэгшэ.

67. СУУСАН ХҮГШЭН

Урайхада Үнгэйн голдо гурбан лама ехэ мунгэ зөөрн олоһон байна эмнэжэ. Тиигээд наашаа, гэр тээшээ ерэхэ болоод ябана. Суусан гэжэ эзы тэрэ зөөриин буляахам гэжэ шэбшэнэ. Тэрэ хугшэн мэдуулэн-гүй хойноһоон ябана. Яба ябаһаар ерээд, тэрэ гурбан лама эдеэлхэеэ һууна гал тойроод. Суусан хугшэн хуу хубсаһаа тай-лаад, угаа мухайма мүльсөөд ерэнэ ламануудии һууһан газарта. Хүрөөд ерэхэдэн, гурбан лама хуу зөөриёо хаяад, гуйл-дэшэнэ. Солоо ороод, бэе бэеһээн һуранад: