Бурятские народные сказки. Бытовые - [122]

одирно.

— Уй, иимэ пайхан хугшэ хааналаа олоош? — гэнэ. Тиихэдэн хэлнэ:

— Үхэһэн хүгшөө абаашаад, хаани бартаада хашхарааб: "Үхэһэн хугшэ хэн абахаб, амида басагаа хэн үхэб!" — гэжэ. Хаан үхэһэн хүгшым абаад, амида басагаа үгэбэл.

Тиихэдэ Хуштэй хэлнэ:

— Хэншье хүндэ ошоходо үхыдаа?

— Үхыма байгаабооб даа.

Хуштэй гүйжэ ошоод гэртээ: "Хаани басагаар хүгшэ. хэхэм", — гэжэ изыгээ сосижо алашхобо. Иэыгээ алаад, ухэр дээрээ тээгээд, хабхар болжо байхада хаани бартаада һүсирнэ:

— Хаан, үхэһэн изыйим абыш, амида басагаа угыш.'

Хаан тэрээни дуулаад, харуурнуудтаа хэлнэ: "Үхэһэн изыеы хадалгаад, өөһэни һайса сосёод, гэртэн ильгээгты".

Тэрэ хаани харуурнууд хүгшэйн хадалгуулаад, япалаар со-сино. Сосёод, үхэртэн һуулгаад табина. Хүштэй ехэ уурлажа ерэнэ. "Баштайн ошопоор алахам, хааниин басагатай гэрлэ-хэб", — гэнэ. Хүштэй гэртээ хүрэһэн биеэрээ Баштайда гүйгээд ороно. Ороходон, Баштай гэртээ һууна.

— Үхэһэн шамай, ходо мэхэлжэ гохолжо байхаш. Хүшээ-рэн шаргайм барни галдуулаад, изыйим алуулаад, хаани ха-руурнуудта яһала сосюулуулаад, хойштоо шамайи алахам, — гэбэ.

Баштайяа мэшээг соо хээд, далайда үргэжэ ябашана. Далай дээрэ ошоһонгайн далай хүрөөд, суулга убээ байба. Баштайяа далайн мүлэһэн дээрэ хаяшхоод, һүхэдээ, согдодоо гэртээ ерэнэ. Тиижэ байсан хаанн суулга суулааша ерэнэ, ерхэдэн мэшээг хэбтэнэ.

— Энэ мэшээг соо юун бииб? — гээд хүдэлгээд үзэнэ. Хү-дэлгзхэдэн хүн дуугарна.

— Энээн соо ендэ ороһиимши? — гэнэ. Тиихэдэн Баштай хэлнэ:

— Далайн докторто эмнуулэжэ байнам. Үрөөһэн нюдэм, үрөөһэн гарни муума. Үтэр шангалаад мэшээгым тайлыш!

Хаани суулга суулааша мэшээгиин тайлана. Баштай мэшээг сооһаан гатирна. Нюдэниин анилдаһыма, Һайн болоо, гарын эдэгээ.

Хаани суулга суулааша үрөөһэн хулиин муу байна.

— Хэншье хүн цигээд идэхкиидаа?

— Идэхкэ! — гэнэ, |с;^Ь Хаани суулга суулааша:

— Намаяа оруулыш! — гэбэ.

Баштай тиихэдэ мэшээг. соо хээд, дээрэһээн Оүхөөр уяад

ортино.

— Хун ерхэ, суулга суулаха, бай, бу дуугара! Шамайе мэшээгтэйн үргөөд, суулга соо дурээд абаха, бэри бу дуу

гараарайши.

Баштай тэрээнээ хэшхэпэн биеэрээ бэшэ харгуйгаар ороод, хаан басагандаа адуу мал туужа ерэнэ. Туугаад гэртээ ерээд, хурээ соо хаагаад байна. Хуштэй ошоһон бэеэрээ далайн суулга ехээр суулаад, Баштай эндэ хэбтэнэ гэпэн биеэрээ баряад, суулга соо дүрээд абана.

— Намайе шаргаһаам һалгаагааш, одоошье алахам шамайи, — гэнэ.

— Би Баштай бэшэб, хаани суулга суулаашаб!

— Худалаар бу хэлэ, баһал мэхэлэхэшэни!

Тиихэдэ тэрэни суулга руу хээд, саашиин тульхэшхэнэ. Хуштэй суулга соо хээд алашхана.

4 — Одоошье хойто Баштайи алабаб, хүгшэйн абахаб, — гэбэ. Дуу барижа гэр тээшээ ерэбэ. Гэртээ ерэжэ ябахадан адуу

мал аймаштай олон Хаалгатай байба.

Энэ адуу мал хаанаһаа ерэһым, асаржа хааха гээд, Баш-тайнда гүйгээд ороно. Ороходон, Баштай хүгшэтэёон һуугаад

идеэлэжэ, арсяа уужа һууна. Хүштэй ороод хэлнэ:

— Уй, шамайи суулган. соо хээ хэнээб, хайшин гээд ерээш?

Баштай хэлнэ:

— Ямар иимэ бурхан һанаатай хүүмши, ходо һаймайи хэжэ

байха. Ши намайи суулган соо хээһэнши?

— Хээ пэм.

— Би далайн оёорто ороод ябажа ябхадам, Уһан Лубсан

хаани гурбан хүбүүд өөрсэлөөд, энэ адуу мал манда зоси гаргажа үгөө. Энэ адуу малаа һая асараад, пая ерээд пуунам.

Хүштэй һурна:

— Нээрэй? v^jS

— Нээрээбообдаа! \

— Хэнши хуни ороод урээ хада үхый?

— Үхэ. Үшөө үлүү үхэ. Баштай хэлнэ:

— Намайи суулган соо абаашажа хыш гэнэ.

Баштай: "суулгаа ехээр суулаад, суулган соо гүйгээд оро-химбооби. У|дан Лубсан хаан намда зоси ухэ бииздаа", — гээрэй. Хуштэй гэртээ орон биеэрээ һөөршөө тэхэржэ далай дээр ороно. Далайн суулга ехээр суулаад: "Уһан Лубсан хаанн гурбан хүбүүн өөрсэлөө гэжэ хэлээ, зоси адуу мал асархам", — гэжэ суулга руу харайгаад орожо, тиигээд напаа барана даа.

Баштай гээшэ хаанай басагатай һуужа, адуу малаа үтхөө-жэ, Хуштэй наһаа баража, Баштай шадамараар ажа яргажа пууна.

40. ДОЛООН ХОЖОГОР, НЭГЭ МОЖОГОР

Эртын урла сагта болоһон юм. Нэгэ ню-тагта долоон Хожогор, нэгэ Можогор хамта найман хүбүүн ехэ уран дархан байһан юм. Нэгэ Можогор хубүүниинь долоон Хожогорһоо бури улуу*уран дархан, угэ Хэлэндэ хурса байһан юм. Тиигээд Можогор гансаараа ехэл олон тэргэ дархалжа хэпэн байба. Тиигээд долоон Хожогор ерэжэ, ' Можогортоо ехэ олон тэргэ дархалһандань хардаба.

Нэгэтэ һүни долоон Хожогор Можогоройнгоо хэһэн тэргыен галдаба. Можогорой үглөөгүүр харан гэхэдэнь, бүхы тэргэ-дынь галданхай байба. Тиигээд Можогор үни удаан бодонгуй, эдэл долоон Хожогор галдаба гэжэ бодобо. Можогор нэгэ шэнэ мэшээпэ галдаһан нүүрһэеэ мэшээглээд, foe һайхан хуб-саһаяа үмдөөд, морйёо эмээллэжэ, үнэһэеэ абаад, хаанай уруу мордобо ха.

Хаан баабайн газаа хурэжэ ерээд, морйёо уяад, мэшээгтээ үнэһэеэ абаад, хаанай ордон уруу гэшхэлбэ ха. Хаанай тушэ-мэл газаа ябажа:

— Зээ, Можогор, хаанапаа ябажа байнаш, юу абажа яба-наш? — гэжэ һураба ха.

— Хаан баабайдаа 'албаяа тушаахаяа ерээб, — гэбэ. — Тиибэл орогты, орогты, — гэжэ хэлэбэ ха.

Можогор мэшээгтэй юумэеэ гэрэй хаяада орхёод, гэртэнь оробо.

Халзан хаан хатантаяа шэрээ дээрээ һуужа байба. Можогор орожо, хаан баабайда ехээр мүргэжэ оробо. Хаан баабай асууба:

— Зээ, Можогор, хаанапаа ерэбэш?

— Гэртэһээ ерэбэб, хаан баабай, албаяа, алта мунгэеэ өөрынгөө гараар тушаахаяа ерэбэ гээшэлби даа.