Книжные контрабандисты. Как поэты-партизаны спасали от нацистов сокровища еврейской культуры [заметки]

Шрифт
Интервал

1

Об этой организации см.: Кашеварова Н., Малолетова Н. Деятельность Оперативного штаба рейхсляйтера Розенберга в оккупированной Европе в период Второй мировой войны: Справочник-указатель архивных документов из Киевских собраний / НАН Украины; НБУ им. В. И. Вернадского; Госкомархив Украины; ЦГАВО Украины; Министерство культуры и туризма Украины; Государственная служба по контролю за перемещением культурных ценностей через государственную границу Украины. – Киев, 2006.

2

Shmerke Kaczerginski, Ikh bin geven a partisan (Buenos Aires: Fraynd funem mekhaber, 1952), 53–58; Rachela Krinsky-Melezin, “Mit shmerken in vilner geto,” в Shmerke Kaczerginski ondenk-bukh (Buenos Aires: A komitet 1955), 131.

3

Существуют две прекрасные работы на английском языке, посвященные Шмерке Качергинскому: Justin Cammy, Young Vilna: Yiddish Culture of the Last Generation (Bloomington: Indiana University Press, forthcoming), chap. 2; и Bret Werb, “Shmerke Kaczerginski: The Partisan Troubadour,” Polin 20 (2007), 392–412.

4

Yom Tov Levinsky, “Nokh der mite fun mayn talmid,” в Shmerke kaczerginski ondenk-bukh, 96; Yankl Gutkowicz “Shmerke,” Di Goldene keyt 101 (1980), 105.

5

Mark Dworzecki, “Der kemfer, der zinger, der zamler,” в Shmerke kaczerginski ondenk-bukh, 57.

6

B. Terkel, “Der ‘fliendiker vilner,” в Shmerke kaczerginski ondenkbukh, 79–80; the text of Shmerke’s first hit song is reproduced in Shmerke kaczerginski ondenkbukh, 229–230.

7

Chaim Grade, “Froyen fun geto,” Tog-morgen zhurnal (New York), June 30, 1961, 7.

8

Gutkowicz, “Shmerke,” 108–109.

9

Grade, “Froyen fun geto,” June 30, 1961.

10

Elias Schulman, Yung vilne (New York: Getseltn, 1946), 18.

11

Daniel Charney, “Ver zenen di yung vilnianer?” Literarishe bleter (Warsaw) 14, February 26, 1937, 135; Schulman, Yung vilne, 22.

12

Shmerke Kaczerginski, “Amnestye,” Yung-vilne (Vilna) 1 (1934), 25–28.

13

Shmerke Kaczerginski, “Mayn khaver sutzkever (tsu zayn 40stn geboyrn-tog),” в Shmerke kaczerginski ondenk-bukh, 311–312.

14

См.: Cammy, Young vilna, chap. 2; и Krinsky-Melezin, “Mit shmerken,” 131.

15

Shmerke Kaczerginski, “Naye mentshn,” Vilner emes (Vilnius), December 30, 1940, 3; Shmerke Kaczerginski, “Dos vos iz geven mit bialistok vet zayn mit vilne,” Vilner emes (Vilnius), December 31, 1940, 3. On his marriage to Barbara Kaufman, см. Chaim Grade, “Froyen fun geto,” June 30, 1961; и Shmerke Kaczerginski, Khurbn vilne (New York: CYCO, 1947) 256.

16

Dov Levin, Tekufah Be-Sograyim, 1939–1941 (Jerusalem: Hebrew University Institute for Contemporary Jewry and Kibutz Ha-Meuhad, 1989), 139–141.

17

Schulman, Yung vilne, 17; Lucy Dawidowicz, From That Time and Place: A Memoir, 1938–1947 (New York: Norton, 1989), 121–122; Krinsky-Melezin, “Mit shmerken,” 135.

18

A. I. Grodzenski, “Farvos vilne ruft zikh yerushalayim de-lita,” в Vilner almanakh, ed. A. I. Grodzenski, 5–10 (Vilna: Ovnt kurier, 1939; 2nd repr. ed., New York: Moriah Offset, 1992).

19

Согласно христианской иконографической традиции, пророк Моисей обычно изображался с рогами на голове. Появление такой традиции было обусловлено латинским переводом стиха из Книги Шмот (34.29; в христианском каноне – Исход). В этом стихе сказано, что когда Моисей говорил с Богом на горе Сион, «лучезарным стало его лицо». Выражение «керен-ор», использованное в данном стихе (букв. «рог-луч»), было переведено на латынь – «рогатым стало его лицо». (Прим. науч. ред.)

20

Yitzhak Broides, Agadot Yerushalayim DeLita (Tel Aviv: Igud yotsei vilna ve-ha-sevivah be-yisrael, 1950), 17–22; см. также: Shloime Bastomski, “Legendes vegn vilne,” в Grodzenski, Vilner almanakh, 148–150.

21

Zalmen Szyk, Toyznt yor Vilne (Vilna: Gezelshaft far landkentenish, 1939), 178–185.

22

См.: Israel Cohen, Vilna (Philadelphia: Jewish Publication Society of America, 1st ed.: 1943, 2nd ed.: 1992), 111.

23

Abraham Nisan Ioffe, “Wilna und Wilnauer Klausen” (Государственный исторический архив Литвы, Вильнюс (Lietuvos valstybės istorijos archyvas, Vilnius, далее – ГИАЛ). Ф. Р-633. Оп. 1. Д. 16); Samuel Joseph Fuenn, Kiryah ne’emanah: korot ‘adat yisrael ba-‘ir vilna (Vilna: Funk, 1915), 162–163; Szyk, Toyznt yor vilne, 215–217.

24

Chaikl Lunski, “Vilner kloyzn un der shulhoyf,” в Vilner zamlbukh, ed. Zemach Shabad, vol. 2 (Vilna: N. Rozental, 1918), 100; Szyk, Toyznt yor vilne, 217.

25

Shmerke Kaczerginski, “Shtoyb vos frisht: 45 yor in lebn fun a bibliotek,” Undzer tog (Vilna), June 4, 1937, 5.

26

См.: Fridah Shor, Mi-likutei shoshanim ‘ad brigadat ha-nyar: sipuro she beit eked ha-sefarim al shem shtrashun vevilna (Ariel, West Bank: Ha-merkaz ha-universitai ariel be-shomron, 2012) и цитируемые там источники. См. также: Hirsz Abramowicz, “Khaykl lunski un di strashun bibliotek,” в Farshvundene geshtaltn, 93–99 (Buenos Aires: Tsentral farband fun poylishe yidn in Argentine, 1958).

27

Daniel Charney, A litvak in poyln (New York: Congress for Jewish Culture, 1945), 28–29; Dawidowicz, From That Time, 121–122; Jonas Turkow, Farloshene shtern (Buenos Aires: Tsentral-farband fun poylishe yidn in Argentine, 1953), 192–193.

28

См. статьи в Literarishe bleter (Warsaw) 13, no. 40 (27 ноября 1936 г.).

29

См.: Cecile Kuznitz, YIVO and the Making of Modern Jewish Culture: Scholarship for the Yiddish Nation (Cambridge: Cambridge University Press, 2014); YIVO bleter 46 (1980); и David E. Fishman, The Rise of Modern Yiddish Culture (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2005), 93–96, 126–137.

30

Chaikl Lunski, “Der ‘seyfer ha-zohov’ in der shtrashun-bibliotek,” in Grodzenski, Vilner almanakh, 43.

31

См.: Kalman Weiser, Jewish People, Yiddish Nation: Noah Prylucki and the Folkists in Poland (Toronto: University of Toronto Press, 2011), esp. 244–259; Mendl Balberyszski, Shtarker fun ayzn (Tel Aviv: Ha-menorah, 1967), 77, 91–93, 104–106, 110; D[ovid] U[mru], “Tsu der derefenung fun der yidishistisher katedre baym vilner universitet,” Vilner emes (Vilnius), November 2, 1940, 1; Kaczerginski, Khurbn vilne, 226.

32

Elhanan Magid, in Tsvika Dror, ed., Kevutsat ha-ma’avak ha-sheniyah (Kibutz Lohamei Ha-getaot, Israel: Ghetto Fighters’ House, 1987), 142; Balberyszski, Shtarker fun ayzn, 110, 112; анонимное письмо М. В. Бекельману, представителю Американского еврейского объединенного распределительного комитета «Джойнт» в Вильне, от 20 марта 1940 года (file 611.1, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, archives of the YIVO Institute for Jewish Research, New York (далее – YIVO archives).

33

Balberyszski, Shtarker fun ayzn, 112.

34

Там же, 112, 118–119.

35

Alan E. Steinweis, Studying the Jew: Scholarly Anti-Semitism in Nazi Germany (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2006).

36

Maria Kühn-Ludewig, Johannes Pohl (1904–1960): Judaist und Bibliothekar im Dienste Rosenbergs. Eine biographische Dokumentation (Hanover, Germany: Laurentius, 2000). Об иерусалимском периоде см. с. 48–56. Patricia von Papen-Bodek, “Anti-Jewish Research of the Institut zur Erforschung der Judenfrage in Frank-furt am Main between 1939 and 1945,” в Lessons and Legacies VI: New Currents in Holocaust Research, ed. Jeffry M. Diefendorf, 155–189 (Evanston, IL: Northwestern University Press, 2004).

37

В Kühn-Ludewig, Johannes Pohl, 160–161, есть рассуждения о том, кто приезжал в Вильну в июле 1941 года, Поль или Готхард. Суцкевер в разных случаях упоминает то одно, то другое имя. Качергинский и Бальберыжский – Поля.

38

Balberyszski, Shtarker fun ayzn, 143–147. Бальберыжский был близким другом и соратником Прилуцкого, навещал его и его жену в рассматриваемый период. См. также: Shmerke Kaczerginski, Partizaner geyen, 2nd ed. (Buenos Aires: Tsentral farband fun poylishe yidn in Argentine, 1947), 65–66; Shmerke Kaczerginski, Ikh bin geven a partisan (Buenos Aires: Fraynd funem mekhaber, 1952), 40–41; Abraham Sutzkever, Vilner geto (Paris: Fareyn fun di vilner in frankraykh, 1946), 108.

39

Shmerke Kaczerginski, “Der haknkrayts iber yerushalayim de lite,” Di Tsukunft (New York) (Сентябрь 1946), 639.

40

Balberyszski, Shtarker fun ayzn, 180–181.

41

Sutzkever, Vilner geto, 108 (Суцкевер утверждает, что арестовал его не Поль, а его подчиненный Готхард); Herman Kruk, Togbukh fun vilner geto, ed. Mordecai W. Bernstein (New York: YIVO, 1961), 73.

42

Shmerke Kaczerginski manuscript, “Vos di daytshn hobn aroysgefirt un farnikhtet,” file 678.2, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives; Kruk, Togbukh fun vilner geto, 180.

43

Raphael Mahler, “Emanuel Ringelblum’s briv fun varshever geto,” Di Goldene keyt (Tel Aviv) 46 (1963), 25.

44

Центральный Государственный архив высших органов власти и управления Украины, Киев (Центральний державний архів вищих органів влади та управління України, Київ; далее – ЦГАВОВУ). Ф. 3676 (Штаб имперского руководителя (рейхсляйтера) Розенберга для оккупированных восточных областей, гг. Берлин – Киев). Оп 1. Д. 136. Л. 386, 396.

45

Письмо Рохл Мендельсон Пинхасу Шварцу от 1959 года, с. 7 (file 770, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO Institute for Jewish Research, New York); интервью автора с Рахель Марголис, Иерухам, Израиль, 6 мая 2011 года. См. биографию, написанную его братом Пинхасом Шварцем, в Kruk, Togbukh fun vilner geto, xi – xiv.

46

Kruk, Togbukh fun vilner geto, xxxii – xxxiv.

47

См.: Samuel Kassow, “Vilna and Warsaw, Two Ghetto Diaries: Herman Kruk and Emanuel Ringelblum,” в Holocaust Chronicles: Individualizing the Holocaust through Diaries and Other Contemporaneous Personal Accounts, ed. Robert Moses Shapiro, 171–215 (Hoboken, NJ: Ktav, 1999); и Kruk, Togbukh fun vilner geto, 294 (28 июня 1942).

48

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 54–55.

49

Там же.

50

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 60–63.

51

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 67–69, 77, 80.

52

Там же, xxxv – xxxvi, 72.

53

Отчет Крука, написанный задним числом: “A yor arbet in vilner geto-bibliotek,” October 1942, file 370, pp. 21–22, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives.

54

Kruk, Togbukh fun vilner geto, xxxxix, 81–82, 123–124; Balberyszski, Shtarker fun ayzn, 443.

55

Grade, “Froyen fun geto,” June 30, 1961; Chaim Grade, “Fun unter der erd,” Forverts, April 1, 1979; Kaczerginski, Khurbn vilne, 5.

56

Kaczerginski, Ikh bin geven, 19–21; Grade, “Froyen fun geto,” June 30, 1961; Grade, “Fun unter der erd,” April 1, 1979.

57

Kaczerginski, Ikh bin geven, 23–24.

58

В разных местах Качергинский по-разному датирует период своего пребывания за пределами гетто. В Khurbn vilne он приводит даты с сентября 1941-го по апрель 1942-го (см. с. 141, 197, 215), в Ikh bin geven a partizan – с зимы 1942-го по весну 1943-го. Вторую датировку подтверждает Крук (Kruk, Togbukh fun vilner geto, 310).

59

Sutzkever, Vilner geto, 26–27, 55–58.

60

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 92.

61

См. ежемесячный отчет библиотеки за октябрь 1941 года в Balberyszski, Shtarker fun ayzn, 435–436.

62

Balberyszski, Shtarker fun ayzn, 438–439.

63

Инвентарная опись библиотеки гетто: file 476, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives. О витринах в читальном зале см.: Dina Abramowicz, “Vilner geto bibliotek,” в Lite, ed. Mendel Sudarsky, Uriah Katsenelboge, and Y. Kisin, 1671–1678, vol. 1 (New York: Kultur gezelshaft fun litvishe yidn, 1951), 1675; Ona Simaite, “Mayne bagegenishn mit herman kruk,” Undzer shtime (Paris), August 1–2, 1947, 2.

64

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 138–140, 162.

65

Abraham Sutzkever, “Tsum kind,” в Lider fun yam hamoves (Tel Aviv: Bergen Belzen, 1968), 44–45.

66

Sutzkever, Vilner geto, 72; Kruk, Togbukh fun vilner geto, 157.

67

Herman Kruk, “Geto-bibliotek un geto-leyener, 15. ix. 1941–15.ix. 1942,” file 370, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives; file 295, p. 18, records of Vilnius Ghetto, RG 26.015M, archive of the United States Holocaust Memorial Museum, Washington, D.C. (далее – USHMM).

68

Abramowicz, “Vilner geto bibliotek.”

69

Kruk, “Getobibliotek un geto-leyener,” 22.

70

Kruk, “Geto-bibliotek un getoleyener,” 22–23; Shloime Beilis, “Kultur unter der hak,” в Portretn un problemen, 313–416 (Warsaw: Yidish bukh, 1964), 330–331.

71

Zelig Kalmanovitch, “Togbukh fun vilner geto (fragment),” ed. Shalom Luria, with Yiddish translation by Avraham Nowersztern, YIVO bleter (New Series) 3 (1997), 82.

72

Kruk, “Geto-bibliotek un geto-leyener,” 23–25.

73

Там же, 14, 17, 18, 27–28.

74

Архивные материалы Вильнюсского гетто. См.: Центральный государственный архив Литвы, Вильнюс (Lietuvos centrinis valstybės archyvas, Vilnius; далее – ЦГАЛ). Ф. Р-1421. Оп. 1. Д. 256.

75

Там же. Д. 246.

76

Там же. Д. 304, 340, 341.

77

“Di sotsyal-psikhologishe rol fun bukh in geto” (ЦГАЛ. Ф. Р-1421. Оп. 1. Д. 230).

78

Mark Dworzecki, Yerushalayim de-lite in kamf un umkum (Paris: Yidish-natsionaler arbeter farband in Amerike un yidisher folksfarband in frankraykh, 1948), 241; Kruk, “Geto-bibliotek un geto-leyener,” 6; letter to all building super-intendents in ghetto no. 1 (evidently from late September or October 1941), file 450, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives.

79

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 99.

80

Balberyszski, Shtarker fun ayzn (ЦГАЛ. Ф. Р-1421. Оп. 1. Д. 15. Л. 439). Приказ датирован 27 ноября 1941 года.

81

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 97, 116, 129 (4 и 7 января 1942 г.).

82

Bebe Epshtein, “A bazukh in der groyser shul. Derinerung fun geto,” file 223, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives. По ходу еще одного тайного визита доктор Даниэль Файнштейн обнаружил личную библиотеку рабби Хаима Озера Гродзенского в углу женской галереи Большой синагоги (Kruk, Togbukh fun vilner geto, 150 (27 января 1942 г.), 152 (29 января 1942 г.), 161 (9 февраля 1942 г.)).

83

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 126–128 (7 января 1942 г.).

84

Описи экспонатов Музея Виленского гетто см.: ЦГАЛ. Ф. Р-1421. Оп. 1. Д. 283. Л. 4–5. Д. 366. № 1 и 67.

85

Об этих учреждениях см. отчеты библиотеки за сентябрь и октябрь 1941 года в Balberyszski, Shtarker fun ayzn, 435–438, а также более поздние отчеты в Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, files 367 and 368, YIVO archives. О музее см.: ЦГАЛ. Ф. Р-1421. Оп. 1. Д. 453 и 472 (материалы Суцкевера – Качергинского), а также: Д. 265, 266, 349, 354.

86

См. фотографию из вкладки.

87

Shelomo Zalman Havlin, “Pinkas kloyz hagra be-vilna,” Yeshurun 16 (2005), 748.

88

Там же, 750.

89

Благотворительный фонд, созданный Моше Динерштейном 5 сивана 5673 года (10 июня 1913 г.): file 184.11, pp. 56–58, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, part 2, YIVO archives.

90

“Bet Midrash shel maran Ha-Gra zatsal, Vilna, Yetso,” (датирован 1 тамуза 5686 (2 июля 1916 г.): file 184.11, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, part 2, YIVO archives.

91

“Lezikaron olam,” (датирован ходеш Менахем-Ав 5682 (августом 1922 г.)): file 184, 11 Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, part 2, YIVO archives.

92

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 163 (11 февраля 1942 г.). Имена представителей Оперативного штаба Розенберга взяты из рукописи Суцкевера: Abraham Sutzkever, “Tsu der geshikhte fun rozenberg shtab,” file 678.1, а также из анонимного рассказа об ОШР: file 678, pp. 1–2, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives.

93

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 178–179 (19 февраля 1942 г.).

94

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 180.

95

Там же, 183.

96

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 178–181.

97

Simaite, “Mayne bagegenishn,” 3.

98

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 182–183, 188.

99

Рукопись Г. Крука “Ikh gey iber kvorim,” D. 2.32, Moreshet Archive, Givat Haviva, Israel. См. также: Kruk, Togbukh fun vilner geto, 190–191 и отчет Крука о деятельности за июль и август 1942 года (ЦГАЛ. Ф. Р-1421. Оп. 1. Д. 501).

100

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 190; Kruk, Last Days, 222.

101

Работа по адресу Университетская улица, 3 продолжалась спорадически до августа 1943 года. См.: Zelig Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna uketavim min ha’izavon shenimtsa’ ba-harisot (Tel Aviv: Moreshet Sifriat Poalim, 1977), 101, 103.

102

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 200, 272; Sutzkever, “Tsu der geshikhte,” 2–3; Kaczerginski, “Vos di daytshn,” 1–2; Rachela Pupko-Krinsky, “Mayn arbet in YIVO unter di daytshn,” YIVO bleter 30 (1947), 214–223. По оценкам Качергинского, эскадрилья Люфтваффе уничтожила около 24 тысяч томов. Эти оценки подтверждаются отчетом Иоганнеса Поля в ОШР в Берлине от 28 апреля 1942 года, см.: ЦГАВОВУ. Ф. 3676. Оп. 1. Д. 128. Л. 182–183.

103

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 200.

104

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 240 (23 апреля 1942 г.).

105

Kühn-Ludewig, Johannes Pohl, 189. Гимпель в 1959 году утверждал, что это он убедил Поля описывать материалы на месте, используя труд евреев-невольников.

106

Данные о числе сотрудников взяты из: Kaczerginski, Partizaner geyen, 66; Kalmanovitch, “Togbukh fun vilner geto,” 87 (4 июня 1942 г.); I. Kowalski, A Secret Press in Nazi Europe: The Story of a Jewish United Partisan Organization (New York: Central Guide Publishers, 1969), 99.

107

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 21 (20 марта 1942 г.).

108

Sutzkever, “Tsu der geshikhte,” 9–10; Письмо И. Поля в Берлин от 2 апреля 1942 г. (ЦГАВОВУ. Ф. 3676. Оп. 1. Д. 128. Л. 163–164).

109

Там же. Л. 193; 330–333.

110

Sutzkever, “Tsu der geshikhte,” 9; Kaczerginski, “Vos di daytshn,” 3. Качергинский приводит оценку Поля – 250 000 долларов; донесение И. Поля в Берлин от 28 апреля 1942 года. (ЦГАВОВУ. Ф. 3676. Оп. 1. Д. 128. Л. 187).

111

Поль находился то в Берлине, где размещалось руководство Оперативного штаба Розенберга, то во Франкфурте (в Институте изучения еврейского вопроса), то на местах. В мае 1942 года он побывал в Ковне (45 778 томов из библиотеки синагоги), в июне – в Киеве (90 000 томов), в начале ноября – в Харькове, где было обнаружено 40 000 книг по гебраистике и иудаике. По дороге на Украину и с Украины он навещал Вильну. См.: ЦГАВОВУ. Киев, Ф. 3676. Оп. 1. Д. 50а, 119. Л. 220–221.

112

Kaczerginski, Ikh bin geven, 17.

113

Там же, 100–101.

114

Kaczerginski, Khurbn vilne, 179, 182–183, 197, 205, 239, 240, 244; Association of Jews from Vilna and Vicinity in Israel, accessed January 26, 2017, http://www.vilna.co.il/89223/ברנשטיין; YIVO Institute, “Yizker,” YIVO-bleter 26, no. 1 (июнь – сентябрь 1945), 5; K. S. Kazdan, ed., Lerer yizkerbukh: di umgekumene lerer fun tsisho shuln in poyln (New York: Komitet, 1954), 242; Kruk, Togbukh fun vilner geto, 211; Sutzkever, “Tsu der geshikhte,” 2–3.

115

Yehuda Tubin, ed., Ruzhka: Lehimata, Haguta, Demuta (Tel Aviv: Moreshet, 1988); Kaczerginski, Khurbn vilne, 307; “Biographies: Avram Zeleznikow (1924–),” Monash University, accessed January 5, 2017, http://future.arts.monash.edu/yiddish-melbourne/biographies-avram-zeleznikow.

116

Зарисовка основана на рукописных ответах Рахелы Крыньской на письменные вопросы ее внучки Александры Уолл от 1997 года, равно как и на воспоминаниях Абрама Мелезина, за которого Рахела вышла после войны, особенно главы 37 «Рахела» в boxes 1 and 6 of the Abraham Melezin Collection, RG 1872, YIVO archives. Дополнительная информация предоставлена внучкой Рахелы Александрой Уолл.

117

Dworzecki, Yerushalayim de-lite, 167; Reizl (Ruzhka) Korczak, Lehavot ba-efer, 3rd ed. (Merhavia, Israel: Sifriyat Po’alim, 1965), 76; Kruk, Togbukh fun vilner geto, 238 (20 апреля 1942 г.).

118

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 242–243 (25 апреля 1942 г.).

119

О Шпоркете см. его досье в архиве ОШР: ЦГАВОВУ. Ф. 3676. Оп. 1. Д. 223. Л. 233; Kruk, Togbukh fun vilner geto, 267 (15 мая 1942 г.); Kalmanovitch, “Togbukh fun vilner geto,” 81 (17 мая и 19 мая 1942 г.); Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 93 (1 декабря 1942 г.); Sutzkever, “Tsu der geshikhte,” 3–4; и Kaczerginski, Ikh bin geven, 41. О Готхарде см. the ERR collection, op. 1, d. 128, p. 138, d. 145, p. 167, TsDAVO.

120

Pupko-Krinsky, “Mayn arbet,” 216; Kalmanovitch, “Togbukh fun vilner geto,” 92 (12 июня 1942 г.).

121

Sutzkever, “Tsu der geshikhte,” 3, 8, 9; письмо Суцкевера Илье Эренбургу от июля 1944 года (“Ehrenburg,” Abraham Sutzkever Collection, Arc 4° 1565, National Library of Israel, Archives Department, Jerusalem (далее – Sutzkever Collection)); Sutzkever, Vilner geto, 110.

122

“Aufgabenstellung des Einsatzstabes Reichsleiter Rosenberg,” cited in Kühn-Ludewig, Johannes Pohl, 184.

123

Меморандум доктора Вундера: “Generisches Schrifttum,” Рига, 27 мая 1942 года (ЦГАВОВУ. Ф. 3676. Оп. 1. Д. 233. Л. 276–278).

124

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 282 (5 июня 1942 г.); Kaczerginski, “Vos di daytshn,” 4, 6; Kalmanovitch, Yoman begeto vilna, 76 (10 августа 1942 г.), 78 (21 августа 1942 г.).

125

Kaczerginski, Partizaner geyen, 68.

126

Kalmanovitch, “Togbukh fun vilner geto,” 88.

127

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 282 (5 июня 1942 г.), 300 (9 июня 1942 г.).

128

ЦГАВОВУ. Ф. 3676. Оп. 1. Д. 128. Л. 330–331.

129

Kaczerginski, “Vos di daytshn,” 4; “Nirenberger protses,” file 124, “Tezn tsu mayn eydes zogn,” pp. 5–7, Sutzkever Collection. Отправка свитков Торы на кожевенную фабрику подтверждается перепиской Шпоркета с берлинским начальством, см.: ЦГАВОВУ. Ф. 3676. Оп. 1. Д. 119. Л. 189 (26 сентября 1942 г.) и Л. 191 (16 сентября 1942 г.).

130

Kalmanovitch, “Togbukh fun vilner geto,” 93.

131

Kalmanovitch, Yoman begeto vilna, 89 (15 ноября 1942 г.).

132

Sutzkever, “Tsu der geshikhte,” 4–5. Рабочие отчеты польского отделения штаба Розенберга за 5–10 и 12–17 июля 1943 года за подписью Надежды (Дины) Яффе подтверждают перевозку материалов со склада издательства Завадского (ЦГАЛ. Ф. Р-1421. Оп. 1. Д. 507).

133

Запись от 21 мая 1942 года (ЦГАВОВУ. Ф. 3676. Оп. 1. Д. 119. Л. 215).

134

Kaczerginski, “Vos di daytshn,” 5; A. Malatkov, “Geratevete kultur-oytsres,” Eynikayt (Moscow), August 17, 1944.

135

Sutzkever, “Tsu der geshikhte,” pp. 7–8. На плане, внесенном Полем в отчет от 15 октября 1942 года, показано, как использовались помещения до привоза русских и польских книг (ЦГАВОВУ. Ф. 3676. Оп. 1. Д. 128. Л. 330–331).

136

Kalmanovitch, “Togbukh fun vilner geto,” 88 (7 июня 1942 г.); Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 109 (5 июля 1943 г.).

137

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 282 (5 июня 1942 г.); Kalmanovitch, “Togbukh fun vilner geto,” 90 (8 июня 1942 г.), 91 (10 июня 1942 г.), 92 (12 и 15 июня 1942 г.), 95 (18 июня 1942 г.), 103 (19 июля 1942 г.).

138

Kalmanovitch, Yoman begeto vilna, 82 (11 октября 1941 г.), 85 (25 октября 1942 г.), 91 (16 ноября 1942 г.); Kruk, Togbukh fun vilner geto, 457 (13 февраля 1943 г.); file 179, p. 1, collection of documents on Vilna (Vilnius) Ghetto, Arc 4° 1703, National Library of Israel, Archives Department, Jerusalem (hereafter cited as documents on Vilna Ghetto); Kaczerginski, “Vos di daytshn,” 3.

139

Kalmanovitch, “Togbukh fun vilner geto,” 100; Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 87 (1 ноября 1942 г.); file 497, p. 1, file 499, pp. 4, 6, records of Vilnius Ghetto, USHMM.

140

Kaczerginski, Ikh bin geven, 41–42.

141

Pupko-Krinsky, “Mayn arbet,” 215; Kruk, Togbukh fun vilner geto, 401–402 (10 ноября 1942 г.).

142

Pupko-Krinsky, “Mayn arbet,” 215.

143

Kaczerginski diary, file 615, pp. 34–35, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives.

144

Там же, 35.

145

Pupko-Krinsky, “Mayn arbet,” 217.

146

Там же, 216–219; Abraham Sutzkever, “A vort tsum zekhtsiktn yoiyl fun YIVO,” в Baym leyenen penimer (Jerusalem: Magnes, 1993), 206–207; Kaczerginski, Ikh bin geven, 53.

147

Kaczerginski, Ikh bin geven, 43–44; Pupko-Krinsky, “Mayn arbet,” 221.

148

Krinsky-Melezin, “Mit Shmerken,” 129.

149

Pupko-Krinsky, “Mayn arbet,” 216.

150

Заметки Александры Уолл к интервью с дедом Абрамом Мелезином, ноябрь 2007 года, находятся в распоряжении автора.

151

Szmerke Kaczerginski, “Dos elnte kind,” в Lider fun di getos un lagern, ed. Szmerke Kaczerginski (New York: Tsiko bikher farlag, 1948), 90–91.

152

Pupko-Krinsky, “Mayn arbet,” 221; письмо Оны Шимайте к Аврому Суцкеверу от 23 августа 1947 года: “Shimaite, Anna,” file 1, Sutzkever Collection.

153

Dworzecki, Yerushalayim de-lite, 263.

154

Korczak, Lehavot ba-efer, 115–116; Tubin, Ruzhka, 194.

155

Интервью автора с Майклом Менкином (Минковичем), Форт-Ли, штат Нью-Джерси, 13 февраля 2014 года. Менкин работал в здании ИВО весной и осенью 1942 года. Сейчас проживает в Форт-Ли.

156

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 300–301; Крук составил примерный список спасенных документов: «Документы из Украинской Народной Республики, министерства по делам евреев Народной республики [за 1918–1919 годы]; материалы из архивов Ноеха Прилуцкого, Семена Дубнова, Бера Борохова; сборник материалов об Исааке Мейере Дике, куда входят библиография его публикаций и материалы к биографии; сборник поговорок из разных мест и стран. Кроме того, огромное количество писем: письма Шолом-Алейхема и несколько его рукописей; рукописи Давида Эйнхорна, Давида Пинского и С. Л. Цитрона; материалы из лингвистических сокровищ [на идише] доктора Альфреда Ландау; фотографии из Музея театра на идише ИВО, письма Мойше Кульбака, Ш[муэля] Нигера, Д[аниила] Чарни, Хаима Житловского, Йозефа Опатошу, А. Лейлеса, доктора Натана Бирнбаума, Якова Фишмана». 24 сентября 1942 года Крук добавляет: «В последнее время сотрудники штаба Розенберга трудятся особенно энергично. В гетто каждый день привозят множество книг и документов. Бригада носильщиков [речь идет о контрабандистах] выросла в несколько раз» (Kruk, Togbukh fun vilner geto, 351).

157

Pupko-Krinsky, “Mayn arbet,” 217. О примерах обвинений со стороны этой уборщицы см.: Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 110 (9 июля 1943 г.), 112 (13 июля 1943 г.).

158

Korczak, Lehavot ba-efer, 82–83.

159

Pupko-Krinsky, “Mayn arbet,” 217–219; Kaczerginski, Ikh bin geven, 53–57.

160

Krinsky-Melezin, “Mit Shmerken,” 130–131.

161

Ответы на вопросы внучки Александры Уолл: box 1, Abraham Melezin Collection, RG 1872, YIVO archives.

162

Sutzkever, Vilner geto, 111–112.

163

Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 94 (9 декабря 1942 г.), 110 (9 июля 1943 г.), 112 (13 июля 1943 г.).

164

Pupko-Krinsky, “Mayn arbet,” 217–218.

165

Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 74 (2 августа 1942 г.). Качергинский (Kaczerginski, Khurbn vilne, 209) утверждает, что Калманович был против того, чтобы прятать книги от немцев, и считал, что целесообразнее способствовать их отправке в Германию – оттуда их можно будет забрать после войны. Это упрощенное понимание позиции Калмановича. Судя по его дневникам, он поддерживал как контрабанду книг в гетто, так и их отправку в Германию, дабы свести к минимуму третий вариант – утилизацию.

166

Kaczerginski, Partizaner geyen, 69; Kaczerginski, Ikh bin geven, 41–42; интервью автора с Авраамом Железниковым, Мельбурн, Австралия, 8 июля 2012 года; Korczak, Lehavot ba-efer, 110.

167

File 330, p. 9, и file 366, pp. 68, 73, 115, records of Vilnius Ghetto, RG-26.015M, USHMM.

168

Записка Суцкевера: “Gefunen dem togbukh fun dokter hertsl,” file 770 and part 2, file 184, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives.

169

Kazys Boruta, Skamb˙ekit v˙etroje, beržai (Vilnius: Vaga, 1975), 341–342.

170

Sutzkever, Vilner geto, 112.

171

Pupko-Krinsky, “Mayn arbet,” 219–220.

172

Abraham Sutzkever, “Kerndlekh veyts,” в Yidishe gas, 32–33 (New York: Matones, 1947).

173

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 575–576 (18 июня 1943 г.); письмо Аврома Суцкевера Максу Вайнрайху, Париж, 12 января 1947 года (Foreign correspondence, 1947, YIVO Administration, RG 100, YIVO archives). Калманович пишет об этом событии: «Благодарю Бога за то, что он даровал мне счастье услышать добрые вести… Я поделился новостью со многими близкими институту людьми. Все радуются. Нет слов, чтобы передать всеобщие чувства» (Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 107).

174

Ilse Sternberger, Princes without a Home: Modern Zionism and the Strange Fate of Theodor Herzl’s Children, 1900–1945 (San Francisco: International Scholars Publications, 1994); “Hans Herzl, Son of Theodor Herzl, Commits Suicide after Funeral of Sister Paulina,” Jewish Telegraphic Agency Bulletin, September 18, 1930; “Hans Herzl’s Wish Comes True – 76 Years Later,” Haaretz, September 19, 2006.

175

Zalmen Rejzen, “Doktor Teodor Herzl’s umbakanter togbukh,” Morgen-zhurnal, April 10, 1932; записка Макса Вайнрайха, адресованная Аврому Кагану, от 7 июня 1933 года (“Teodor hertsl’s togbukh fun di yorn 1882–1887,” Bund Collection, RG 1400, YIVO archives).

176

Записка Вайнрайха, адресованная Кагану.

177

Korczak, Lehavot ba-efer, 54.

178

Там же, 95.

179

Там же, 95–96.

180

Там же, 90–92.

181

Korczak, Lehavot ba-efer; Dworzecki, Yerushalayim de-lite, 395; интервью автора с Майклом Менкином (Минковичем), Форт-Ли, Нью-Джерси, 19 августа 2013 года.

182

Sutzkever, Vilner geto, 122–125, 229.

183

Aba Kovner, “Flekn af der moyer,” Yidishe kultur (New York) (май 1947), 26; письмо Рохл Мендельсон-Коварской к Пинхасу Шварцу, без даты (file 770, pp. 1–2, 5, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives).

184

Shmerke Kaczerginski, “Mayn ershter pulemiot,” Epokhe (New York), nos. 31–32 (август – октябрь 1947), 52–56.

185

Korczak, Lehavot ba-efer, 96–97; Leon Bernstein, Ha-derekh ha-ahronah (Tel Aviv: Va’ad Tsiburi, 1990), 184.

186

Korczak, Lehavot ba-efer, 96. Исаак Ковальский, три месяца отработавший в здании ИВО, также вносил в гетто, по поручению ФПО, материалы по изготовлению боеприпасов и оружия (Kowalski, Secret Press, 96–101).

187

Kowalski, Secret Press, 100.

188

Abraham Sutzkever, “Di blayene platn fun roms drukeray,” в Lider fun yam ha-moves, 94.

189

Kaczerginski, “Mayn ershter pulemiot,” 57–58.

190

Существует три слегка различающихся варианта рассказа об этом происшествии: Sutzkever, Vilner geto, 220; Kaczerginski, Ikh bin geven, 45–52 (а также Kaczerginski, “Mayn ershter pulemiot,” 57–59); Pupko-Krinsky, “Mayn arbet,” 220–221. Я придерживаюсь версий Пупко-Крыньской и Качергинского, полностью совпадающих.

191

Kaczerginski, Ikh bin geven, 11.

192

Эта подробность упомянута в исследовании: Ioffe, “Wilna und Wilnauer Klausen,” 10, 14–15.

193

Sutzkever, “Tsu der geshikhte,” 13–15; Kaczerginski, Partizaner geyen, 69–71. См. также: Bernstein, Ha-derekh ha-ahronah, 169. О караимах см. ниже.

194

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 327 (30 июля, 1942); Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 73–75 (31 июля 1942 г.), 75–76 (13 августа 1942 г.).

195

W.K., “Die Einstige des Judentums, eine wertvolle Sonderschau des ‘Einsatzstabes Rosenberg’ in Wilna,” Wilnaer Zeitung, no. 194, August 20, 1942.

196

Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 75.

197

Sutzkever, “Tsu der geshikhte,” 15; Sutzkever, Vilner geto, 178; Kaczerginski, Partizaner geyen, 69.

198

Kalmanovitch, “Togbukh fun vilner geto,” 94.

199

Kiril Feferman, “Nazi Germany and the Karaites in 1938–1944: Between Racial Theory and Realpolitik,” Nationalities Papers 39, no. 2 (2011), 277–294; Shmuel Spektor, “Hakara’im be-eyropah shebi-shlitat hanatsim be-re’i mis-makhim germani’im,” Pe’amim 29 (1986), 90–108.

200

Feferman, “Nazi Germany”; Spektor, “Hakara’im be-eyropah.”

201

Письмо Герхарда Вундера из Берлина в ОШР в Риге, для передачи в Вильну, от 28 октября 1942 года (ЦГАВОВУ. Ф. 3676. Оп. 1. Д. 118. Л. 146–147).

202

Переводы, библиография и статьи находятся в YIVO archives, Karaites, RG 40, а также в ЦГАЛ. Ф. Р-633 (Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg). Оп. 1. Д. 18, 22.

203

ЦГАВОВУ. Ф. 3676. Оп. 1. Д. 233. Л. 122. Д. 118. Л. 146–147. Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 82 (11 октября 1942 г.); цит. по: Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 90 (15 ноября 1942 г.). О Шапшале см.: Mikhail Kizilov, Sons of Scripture: The Karaites in Poland and Lithuania in the Twentieth Century (Berlin: De Gruyter, 2015), 216–283 and passim.

204

Об этих посещениях см.: Kalmanovitch Yoman be-geto vilna, 105 (30 апреля 1943 г.); и Akiva Gershater, “Af yener zayt geto,” в Bleter vegn vilne: zamlbukh, 41–45 (Lodz, Poland: Farband fun vilner yidn in poyln, 1947), 44–45. О гонораре Шапшала и планах распространения его работы см.: ЦГАВОВУ. Ф. 3676. Оп. 1. Д. 170. Л. 204–205, Д. 118. Л. 146–147; о заработках невольников см.: Там же. Д. 147. Л. 383. О добавочной буханке см.: Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 87.

205

Sutzkever, “Tsu der geshikhte,” 11; Gershater, “Af yener zayt geto,” 44–45; а также см.: Dworzecki, Yerushalayim de-lite, 332.

206

Dworzecki, Yerushalayim de-lite, 332. Подтверждения имеются в ЦГАВОВУ. Ф. 3676. Оп. 1. Д. 128. Л. 204–205, Д. 118. Л. 309, 329.

207

ЦГАВОВУ. Ф. 3676. Оп. 1. Д. 223. Л. 220–221; Д. 118. Л. 341–342; Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 76 (9 августа 1942 г.), 78 (21 августа 1942 г.).

208

Исследования находятся в ЦГАЛ. Ф. Р-633. Оп. 1. Д. 9, 15–17, 26; а также Ф. Р-1421. Оп. 1. Д. 233, 494, 504, 505. См. подробнее мою статью: “Slave Labor Jewish Scholarship in the Vilna Ghetto,” в There Is a Jewish Way of Saying Things: Studies in Jewish Literature in Honor of David G. Roskies (Bloomington: Indiana University Press, forthcoming).

209

“Die Juden im historischen Littauen” (ЦГАЛ. Ф. Р-633. Оп. 1. Д. 16. Л. 10).

210

Там же. Л. 12.

211

“Friedhofe und Grabsteine der Juden in Wilna” (ЦГАЛ. Ф. Р-633. Оп. 1. Д. 9).

212

ERR collection, d. 118, p. 315, TsDAVO.

213

Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 93 (7 декабря 1942 г.), and 103 (25 апреля 1943 г.); ЦГАВОВУ. Ф. 3676. Оп. 1. Д. 118. Л. 379.

214

Kruk, Togbukh fun vilner geto, 469 (8 марта 1943 г.); последний отчет Крука в ОШР, за период с 18 февраля 1942 года по 10 июля 1943 года (ЦГАЛ. Ф. Р-633. Оп. 1. Д. 5. Л. 37–39).

215

Kaczerginski, Lider fun di getos, 341–341.

216

Отрывок из этого документа содержится в David E. Fishman, Embers Plucked from the Fire: The Rescue of Jewish Cultural Treasures in Vilna, 2nd expanded ed. (New York: YIVO, 2009), 19–20.

217

Kaczerginski, Ikh bin geven, 53–55.

218

Pupko-Krinsky, “Mayn arbet,” 221–222; Abraham Sutzkever, “A tfile tsum nes,” в Lider fun yam ha-moves, 38.

219

Mark Dworzecki, “Der novi fun geto (Zelig Hirsh Kalmanovitsh),” Yidisher kemfer (New York), September 24, 1948, 4–5.

220

Bernstein, Ha-derekh ha-ahronah, 245; Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 119 (2–3 августа 1943 г.).

221

Kruk, Togbukh fun vilner geto, xxxviii – xxxix; Dworzecki, Yerushalayim de-lite, 269; Kaczerginski, Khurbn vilne, 211.

222

Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 126.

223

Kaczerginski, Ikh bin geven, 87.

224

Kaczerginski, Ikh bin geven, 90, 95; Korczak, Lehavot ba-efer, 180–190.

225

Kaczerginski, Ikh bin geven, 99.

226

Kaczerginski, Ikh bin geven, 113, 119–121.

227

Kaczerginski, Ikh bin geven, 127–151.

228

Там же, 152–159.

229

Moshe Grossman, “Shemaryahu Kaczerginski,” Davar (Tel Aviv), May 14, 1954, 4; Chaim Grade, “Eykh noflu giboyrim,” в Shmerke kaczerginski ondenk-bukh, 44–45.

230

Kaczerginski, Ikh bin geven, 172; Sutzkever, “Tsu der efenung fun der oysshtelung lekoved mayn vern a benshivim,” в Baym leyenen penimer, 213–214.

231

Kaczerginski, Ikh bin geven, 194–196; Moshe Kalcheim, ed., Mitn shtoltsn gang, 1939–1945: kapitlen geshikhte fun partizaner kamf in di narotsher velder (Tel Aviv: Farband fun partizan, untergruntkemfers un getoufshtendlers in yisroel, 1992), 149, 283.

232

Kaczerginski, Ikh bin geven, 212–217.

233

Kaczerginski, Partizaner geyen.

234

Shmerke Kaczerginski, “Yid, du partizaner,” в Shmerke kaczerginski ondenk-bukh, 253.

235

О решении Калмановича см.: Kaczerginski, Ikh bin geven, 118–119; Kaczerginski, “Der haknkrayts,” 641; о решении Крука см. письма Лёлы Кличко (1946) и Рахели Мендельсон-Коварской Пинхасу Шварцу (1959): file 770, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives.

236

Kaczerginski, Khurbn vilne, 109; Mark Dworzecki, Vayse nekht un shvartse teg: yidnlagern in estonye (Tel Aviv: I. L. Peretz, 1970), 305.

237

См.: Dov Levin, “Tsvishn hamer un serp: tsu der geshikhte fun yidishn visnshaftlekhn institut in vilne unter der sovetisher memshole,” YIVO bleter 46 (1980), 78–97.

238

Abraham Sutzkever, “Vi Z. Kalmanovitch iz umgekumen,” Yidishe kultur (New York), no. 10 (октябрь 1945), 52.

239

Yudl Mark, “Zelig Kalmanovitch,” Di Goldene keyt (Tel Aviv), 93 (1977), 143. См. также: Dworzecki, Vayse nekht. Подробный рассказ узника Арье Шефтеля см. в Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 55–57.

240

Kaczerginski, Khurbn vilne, 109–110; Kalmanovitch, Yoman be-geto vilna, 58.

241

Основано на: Маша Рольникайте, Я должна рассказать (Екатеринбург: Гонзо, 2013), 118; Григорий Шур. Евреи в Вильно: Хроника, 1941–1944 гг. (СПб.: Образование – Культура, 2000), 181–187; Dworzecki, Yerushalayim de-lite, 481–484.

242

Kaczerginski, Khurbn vilne, 291.

243

Там же, 75.

244

Kruk, Last Days, 674–655; Dworzecki, Vayse nekht, 133–134, 141.

245

Dworzecki, Vayse nekht, 224, 308, 324.

246

Borukh Merin, Fun rakev biz klooga (New York: CYCO, 1969), 136, 142.

247

Kruk, Last Days, 685–686.

248

Там же, 693–694.

249

См.: Dworzecki, Vayse nekht, 138, 161–163, 189, 287, 302, 305, 377–379; Kruk, Last Days, 704.

250

Kruk, Last Days, v.

251

“Undzer batsiung tsum ratnfarband: aroyszogunugen fun yidishe shrayber,” Dos naye lebn (Lodz, Poland), November 6, 1946, 3; Sutzkever, Baym leyenen penimer, 66.

252

См. биографический портрет Палецкиса, написанный Суцкевером, в file 1008.2, Sutzkever Collection.

253

См.: Sutzkever, Baym leyenen penimer, 131; Boris Grin, “Mit sutzkevern in otriad ‘nekome,’ ” Oystralishe yidishe nayes (Melbourne), October 13, 1961, 7.

254

Sutzkever, Baym leyenen penimer, 67.

255

Abraham Sutzkever, “Rede fun Sutzkever”, Eynikayt (Moscow), April 6, 1944.

256

Там же; Sutzkever, Dos yidishe folk in kamf kegn fashizm (Moscow: Ogiz, 1945); Sutzkever, Baym leyenen penimer, 139–140.

257

Илья Эренбург. Торжество человека. «Правда» (Москва), 27 апреля 1944 года, 4.

258

Leon Leneman, “Ven Boris Pasternak shenkt avek zayn lid avrom sutskevern,” Di tsionistishe shtime (Paris), January 31, 1958.

259

Kaczerginski, Ikh bin geven, 282.

260

Там же, 291–303.

261

Там же, 312.

262

Там же, 346, 372, 380–383, цит. на с. 383.

263

В Vos di daytshn Качергинский пишет, что немцы взорвали здание перед отступлением из Вильны.

264

Kaczerginski, Ikh bin geven, 386–387.

265

Илья Эренбург. Люди, годы, жизнь. Воспоминания в трех томах (М.: Советский писатель, 1990), 2: 339–340; Aba Kovner, “Reshita shel ha-beriha ke-tenuat hamonim,” Yalkut Moreshet 37 (июнь 1984 г.), 7–31.

266

Shmerke Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp: tsu der geshikhte fun der likvidatsye fun der yidisher kultur in sovetnrusland, 2nd expanded ed. (Buenos Aires: Der Emes, 1950), 15–41.

267

Abraham Sutzkever, “Ilya Ehrenburg,” в Baym leyenen penimer, 142–143; заметки Суцкевера (без даты): file 219, documents on Vilna Ghetto.

268

Kaczerginski, “Vos di daytshn,” 7.

269

Kaczerginski, Khurbn vilne, 179, 183, 205.

270

Там же, 197, 239, 240.

271

Там же, 218, 244.

272

Kaczerginski, Ikh bin geven, 184.

273

Kaczerginski, Khurbn vilne, 307.

274

Sutzkever, Vilner geto, 229.

275

Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 41 (дневниковая запись от 20 июля 1944 г.).

276

Kaczerginski files, no. 11, Sutzkever Collection.

277

File 47, Shmerke Kaczerginski Collection, RG P-18, Yad Vashem Archives, Jerusalem, Israel.

278

“Ershte zitsung,” в “Protokoln fun zitsungen fun der initsiativ grupe,” file 757, p. 1 (unpaginated), Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives.

279

Kaczerginsky, Tsvishn hamer un serp, 43 (запись датирована 5 августа 1944 г.); Abraham Sutzkever, “Vos mir hobn geratevet in vilne,” Eynikayt (Moscow), October 12, 1944.

280

Sutzkever, “Vos mir hobn.”

281

Kovner, “Flekn af der moyer,” Yidishe kultur (New York) (апрель 1947 г.), 18; о других материалах по ФПО, обнаруженных Ковнером, см.: “Flekn af der moyer,” Yidishe kultur (New York) (май 1947 г.), 27, (июнь 1947 г.), 25, 27.

282

Malatkov, “Geratevete kulturoytsres.”

283

Grade, “Fun unter der erd,” April 1, 1979; см.: Kaczerginski, “Vilner yidisher gezelshaftlekher yizkerleksikon,” в Khurbn vilne, 173–314.

284

“Zitsung fun presidium fun yidishn muzey,” August 1, 1944, в “Protokoln fun zitsungen fun der initsiativ grupe,” file 757, pp. 3–7 (unpaginated), Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives; Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp; Sutzkever, “Vos mir hobn.”

285

“Protokol fun baratung fun partizaner aktivistn bam muzey fun yidisher kultur un kunst,” в “Protokoln fun zitsungen fun der initsiativ grupe,” file 757, pp. 9–11 (unpaginated), Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives.

286

Документ без названия, Kaczerginski, file 11, Sutzkever Collection.

287

Leyzer Engelshtern, Mit di vegn fun der sheyris ha-pleyte (Tel Aviv: Igud yotsei vilna ve-ha-sevivah be-yisrael, 1976), 71–72, 83.

288

Engelshtern, Mit di vegn, 101–102; Grade, “Fun unter der erd,” March 15, 1979. В 1945 году продукты все еще заворачивали в листы из еврейских книг (Nesia Orlovitz-Reznik, Ima, Hamutar kvar livkot? (Tel Aviv: Moreshet, n.d.), 9).

289

Оригинал письма находится в file 743, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives. (Фотокопия оригинала – в D. 1.4.94, Moreshet Archive, Givat Haviva, Israel.) В Еврейском музее был выполнен перевод на русский язык и в феврале 1946 года передан в Чрезвычайную государственную комиссию по установлению и расследованию злодеяний немецко-фашистских захватчиков и их сообщников: file 726, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives. Перевод на идиш (с купюрами) Качергинский включил в Khurbn vilne, 55–57.

290

Записка Абы Ковнера от 5 июля 1962 года по поводу «Призыва к нашим еврейским братьям и сестрам» (D. 1.4.94, Moreshet Archive, Givat Haviva, Israel). Александр Рудницкий, партизан, участвовавший в освобождении Вильнюса, пишет: «Только имея полную уверенность и убедившись лично, что некто передавал евреев гестапо, мы поступали иначе: ликвидировали, не дожидаясь судебного разбирательства» (Hurban vilna (Lohamei ha-geta’ot, Israel: Beit lohamei ha-geta’ot, 1987), 197).

291

Протоколы заседаний от 8 августа и 3 сентября 1944 года в “Protokoln fun zitsungen fun der initsiativ grupe,” file 757, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives.

292

Kaczerginski, Khurbn vilne, 61. Значительная часть текста Khurbn vilne представляет собой свидетельства, собранные музеем в течение нескольких месяцев после освобождения Вильны (Sutzkever, “Vos mir hobn”).

293

Korczak, Lehavot ba-efer, 311–314.

294

См., напр., files 200, 223, 234, и 253, documents on Vilna Ghetto; и file 712, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives.

295

“Ershte zitsung,” в “Protokoln fun zitsungen fun der initsiativ grupe,” file 757, p. 1 (unpaginated), Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives; Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 44.

296

См. фотографию во вкладке.

297

Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 44–45; M. Gutkowicz, “Der yidisher muzey in vilne,” Eynikayt (Moscow), March 28, 1946; Beilis, “Kultur unter der hak,” Portretn un problemen, 315–318; Hirsh Osherovitsh, unpublished memoirs, no. 370, box 3608, pp. 159–161, Hirsh Osherovitsh Collection, RG 370, Genazim Institute, Tel Aviv. Во всех описаниях музея упомянуты тюремные камеры и надписи на стенах.

298

Leyzer Ran, Ash fun yerushalayim delite (New York: Vilner farlag, 1959), 166. О состоянии здания см.: Osherovitsh, unpublished memoirs, no. 370, box 3608, pp. 159–161, Hirsh Osherovitsh Collection, RG 370, Genazim Institute, Tel Aviv.

299

Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 46; “Protokol fun der zitsung fun di mitarbeter fun der yidisher opteylung bay der visnshaft akademie in lite,” August 9 and August 21, 1944, в “Protokoln fun zitsungen fun der initsiativ grupe,” file 757, pp. 12–19 (unpaginated), Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives.

300

Запись в записной книжке Абы Ковнера от 25 августа 1944 года (D. 1.6028, Moreshet Archive, Givat Haviva, Israel).

301

Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 46; ЦГАЛ. Ф. Р-762 (Министерство народного образования Литовской ССР). Оп. 6. Д. 1. Л. 27; справка, выданная Суцкеверу Наркоматом просвещения 26 августа 1944 года (Kaczerginski, file 11; Sutzkever Collection).

302

Воспоминания Александра Риндзюнского: A 1175, pp. 9–11, Moreshet Archive, Givat Haviva, Israel; Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 47–48.

303

Moreshet Archive, Givat Haviva, Israel; Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 49–50.

304

Письмо Довида Бергельсона Аврому Суцкеверу, без даты (“Dovid Bergelson,” Sutzkever Collection); письмо Шахны Эпштейн Аврому Суцкеверу, 7 сентября 1944 года (Shakhna Epshtein, Sutzkever Collection).

305

Nakhmen Mayzel, “Sholem aleykhem’s briv tsu yankev dinezon,” YIVO bleter 1 (1931), 387.

306

Там же, 385–388; и M.W., “Draysik nit publikirte briv fun Sholem-Aleykhemen,” Filologishe shriftn fun yivo 3 (1929), 153–172.

307

«Лех-лехо» (ивр. «Иди») – название недельной главы, двенадцатой по счету в Торе, расположенной в книге «Берешит» (в русской традиции: «Бытие»). Свое название, как и все главы, получила по первым значимым словам текста: «Вайомер ха-шем эль Авраам: Лех-лехо меарцеха…» – «И сказал Господь Авраму: иди, выйди из страны твоей…» (12:1). Этими словами Бог отсылает Авраама из Харана в Землю обетованную. (Прим. науч. ред.)

308

Существует несколько вариантов перевода на русский язык эпитафии, выбитой на надгробном памятнике Шолом-Алейхема, – одного из знаковых текстов на идише. Приведем здесь самый известный из них, И. Гуревича (Шолом-Алейхем: собр. соч. в 6 т. – Т. 6. – М.: Государственное издание художественной литературы, 1961. С. 713):

Здесь погребен простой еврей,
Он был писатель из народа,
Всю жизнь писал он для людей
Простого звания и рода.
Он на смех поднимал, честил,
Язвил насмешкой мир великий,
Но мир, однако, не тужил,
А он век прожил горемыкой.
И в час, когда все от души
Смеялись, позабыв печали,
Он плакал, видит Бог, в тиши
Тайком, чтоб люди не видали.
(Прим. перев.)

309

Применительно к идишу название «жаргон» является, по сути, пейоративным, поскольку принижает статус языка до «низкого извода» немецкого. Творчество Шолом-Алейхема служит одним из самых ярких подтверждений того, что идиш – никакой не «жаргон», а полноценный и очень выразительный язык – в чем и состоит соль шутки. (Прим. перев.)

310

Письмо Шолом-Алейхема неназванному другу от февраля 1906 года: file 88.1, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives. Скорее всего, оно адресовано проживавшему в Варшаве писателю на идише Якову Динезону, близкому другу и конфиденту Шолом-Алейхема.

311

Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 45–46; Leyzer Ran, ed. Yerushalayim de-lite ilustrirt un dokumentirt (New York: Vilner albom komitet, 1974), 2:526.

312

Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 51, 53; Leah Tsari, Mitofet el tofet: Sipura shel tzivia vildshtein (Tel Aviv: Tarbut vehinukh, 1971), 67; Rindziunsky, Hurban vilna, 60.

313

Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 49, 58–60. Tsari, Mitofet el tofet, 65–77. Об истории школы см.: Dov Levin, “Ha-perek ha-aharon shel bate ha-sefer ha-yehudiim ha-mamlakhtiim be-vrit ha-moatsot,” в Yahadut Mizrah Eiropa bein shoah letekumah, ed. Benjamin Pinkus, 88–110 (Beersheba, Israel: Ben Gurion University Press, 1987).

314

О запрете на благотворительную деятельность см.: Engelshtern, Mit di vegn, 97–100; о деятельности школ см.: Tsari, Mitofet el tofet, 73–76.

315

Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 51–52. Ошерович, неопубликованные воспоминания (no. 370, box 3608, p. 152, Hirsh Osherovitsh Collection, RG 370, Genazim Institute, Tel Aviv).

316

Там же, passim; Ошерович, неопубликованные воспоминания.

317

Черновая рукопись сборника находится в ЦГАЛ. Ф. 1390. Оп. 1. Д. 50 (Еврейский музей, Вильнюс). В 1945 году Качергинский подписал с московским издательством «Дер эмес» договор на издание части сборника под названием «Песни Виленского гетто», но издание это так и не вышло в свет (Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 68). Книгу он издал два года спустя, в 1947 году, когда жил в Париже. За этим изданием (Kaczerginski, Dos gezang fun vilner geto) последовало более полное, Lider fun di getos un lagern, вышедшее в Нью-Йорке в 1948 году.

318

Описание основано на рассказе Хаима Граде «Фройен фун гето» («Женщины гетто»).

319

Письмо Фрейдке Суцкевер Аврому Суцкеверу от 25 августа 1944 года (file 1286.2, “Freydke Sutzkever,” Sutzkever Collection).

320

Письмо Шмерке Качергинского Рахеле Крыньской от 4 июля 1945 года (box 11, p. 2, letters by Yiddish writers, RG 107, YIVO archives).

321

Shmerke Kaczerginski, file 11, Sutzkever Collection.

322

Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 45; “Gefunen dem togbukh fun dokter hertsl,” file 770, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives.

323

Неприязненные комментарии в адрес друг друга имеются в письмах Шмерке и Ковнера Суцкеверу за сентябрь – ноябрь 1944 года (“Shmerke Kaczerginski” и “Aba Kovner” files, Sutzkever Collection).

324

Суцкевер нашел небольшую часть дневника, Качергинский – основную. Письмо Шмерке Качергинского Аврому Суцкеверу, без даты [март – апрель 1945]: Kaczerginski letters, file 9, Sutzkever Collection; ср.: Pinkhas Schwartz, “Biografye fun herman kruk,” в Kruk, Togbukh fun vilner geto, xiii – xiv. См. также письмо Суцкевера Пинхасу Шварцу от 1 июня 1960 года (file 770, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives). Открытие было обнародовано в заметке Еврейского телеграфного агентства, опубликовано в «Форвертс» и «Морген-журнал» от 27 февраля 1945 года.

325

Y. Mayers, “2,000 yidishe froyen bafrayt fun prison-lager in poyln; 4,000 yidn itst do in Vilne,” Forverts (New York), February 27, 1945, 1.

326

См.: Jan T. Gross, “Witness for the Prosecution,” Los Angeles Times Book Rеview, September 22, 2002, 1; и Kruk, Last Days, http://yalebooks.com/book/9780300044942/last-days-jerusalem-lithuania.

327

Письмо Абы Ковнера Аврому Суцкеверу от 27 октября 1944 года (file 312, documents on Vilna Ghetto).

328

Оригинал текста докладной записки Ковнера на литовском находится в D. 1.433, в the Moreshet Archive, Givat Haviva, Israel; в переводе на иврит – в Korczak, Lehavot ba-efer, 387–389. Ковнер либо пребывал в заблуждении, либо лукавил. После войны еврейские научные учреждения в Киеве сводились к крошечному Кабинету еврейской культуры, а не институту.

329

Письмо Абы Ковнера Аврому Суцкеверу от 8 ноября 1944 года (file 312, documents on Vilna Ghetto).

330

Интервью доктора Беньямина Блюдза с Довом Левиным (Oral History Division, Hebrew University, January 26, 1972, interview no. 12 (234), p. 18).

331

Государственный антисемитизм в СССР: от начала до кульминации, 1938–1953. Под ред. Геннадия Костырченко (М.: Международный фонд «Демократия», «Материк», 2005), 44–45.

332

Korczak, Lehavot ba-efer, 387–389.

333

Приказ о возобновлении деятельности музеев в Литовской СССР (Литовский архив литературы и искусства, Вильнюс (Lietuvos literaturos ir meno archyvas). Ф. 476 (Комитет по культурным и образовательным учреждениям при Совете министров Литовской ССР. Оп. 1. Д. 7. Л. 5.)

334

Ekaterina Makhotina, Erinnerung an den Krieg – Krieg der Erinnerungen: Litauen und der Zweite Weltkrieg (Göttingen: Vanderhoeck and Ruprecht, 2016).

335

Письмо Шмерке Качергинского Аврому Суцкеверу от 17 ноября 1944 года, без даты (Kaczerginski letters, file 9, Sutzkever Collection).

336

Письмо Шмерке Качергинского Аврому Суцкеверу от 20 ноября 1944 года (file 3, Kaczerginski letters, Sutzkever Collection).

337

Там же.

338

См.: YIVO Institute, Yediyes fun amopteyl 87–88, nos. 1–2 (March – April 1940).

339

Shloime Mendelsohn, “Vi azoy lebn di poylishe yidn in di getos,” YIVO bleter 19, no. 1 (January 1942), 1–28.

340

YIVO Institute, Fun di arkhiv-un muzey-obyektn vos der yivo hot geratevet fun eyrope (New York: Author, 1943), 2.

341

“Petitsye fun amerikaner gelernte tsu president ruzvelt vegn shkhites af yidn in eyrope,” Yediyes fun YIVO, no. 1 (September 1943), 4, 5.

342

“Azkore nokh sh. dubnov in yivo,” YIVO bleter 22, no. 1 (сентябрь – октябрь 1943 г.), 119.

343

Emanuel Ringelblum, Kapitlen geshikhte fun amolikn yidishn lebn in poyln, ed. Jacob Shatzky (Buenos Aires: Tsentral fareyn fun poylishe yidn in Argentine, 1953), 548–549.

344

Письмо Альберта Клаттенберга-младшего, заместителя руководителя Особого отдела военных проблем при Госдепартаменте США Максу Вайнрайху от 28 августа 1944 года, письмо Макса Вайнрайха Альберту Клаттенбергу-младшему от 29 сентября 1944 года (box 1, “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives); письмо Джона Уокера Максу Вайнрайху от 14 сентября 1944 года и письмо Макса Вайнрайха Джону Уокеру от 29 сентября 1944 года (pp. 12, 19, “Roberts Commission” correspondence, RG 239, National Archives, College Park, MD).

345

Письмо Абы Ковнера Аврому Суцкеверу от 25 сентября 1944 года (file 312, collection of documents on Vilna (Vilnius) Ghetto, Arc 4° 1703, National Library of Israel, Archives Department, Jerusalem). Возможно, что некоторые материалы Суцкевер использовал при написании своей статьи о Литве в «Черной книге», компендиуме событий Холокоста в СССР.

346

Sutzkever, “A vort tsum,” 208–209.

347

Письмо Аврома Суцкевера Максу Вайнрайху от 12 декабря 1944 года (file 546, held in “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” box 2, Max Weinreich Collection, RG 584, YIVO archives).

348

См. биографию Стефании Шабад в Kazdan, Lerer yizker-bukh, 417–419.

349

YIVO Institute, “Yizker,” выдержки со с. 4–6, 8, 19.

350

Ran, Ash fun yerushalayim, 205–207.

351

См. воспоминания Габриэля Вайнрайха об отце: “Zikhroynes vegn d”r maks vaynraykh,” в YIVO bleter (New Series) 3 (1997), 343–346; Max Weinreich, Hitler’s Professors: The Part of Scholarship in Germany’s Crimes against the Jewish People (New York: YIVO, 1946). Напряженные отношения Вайнрайха с немецким языкознанием после войны – предмет будущего исследования профессора Кальмана Вайзера из Университета Йорка.

352

Korczak, Lehavot ba-efer, 306–307; письмо Шмерке Качергинского Аврому Суцкеверу, недатированные письма Качергинского (file 9, pp. 2–3, Sutzkever Collection).

353

Kovner, “Reshita shel haberiha,” 27; Perets Alufi, ed., Eyshishok: Koroteha ve-hurbana (Jerusalem: Va’ad nitsole eyshishok be-yisrael, 1950), 84–86, 119–122; Tsari, Mitofet el tofet, 83.

354

Интервью, взятое Иехудой Бауэром у Абы Ковнера, 5 марта 1962 года: A 350, p. 9, Moreshet Archive, Givat Haviva, Israel; Интервью, взятое Иехудой Бауэром у Абы Ковнера, Витки Кемпнер-Ковнер и Ружки Корчак, 19 мая 1964 года (A 350, p. 13, Moreshet Archive, Givat Haviva, Israel).

355

Письмо Шмерке Качергинского Аврому Суцкеверу от 12 января 1945 года (file 9, p. 2, Kaczerginski undated letters, Sutzkever Collection).

356

Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 111–112.

357

Письмо Абы Ковнера Аврому Суцкеверу от 1 февраля 1945 года (file 312, documents on Vilna Ghetto).

358

См. ее воспоминания: Noemi Markele-Frumer, Bein hakirot veanahnu tse’irim (Lo-hamei ha-geta’ot, Israel: Beit lohamei hageta’ot, 2005).

359

Shloime Beilis, Leksikon fun der nayer yidisher literatur, vol. 1, ed. Shmuel Niger and Jacob Shatzky (New York: Congress for Jewish Culture, 1956), 289–290; письмо Шлойме Бейлиса Аврому Суцкеверу от 24 февраля 1897 года (Beilis, file 5, Sutzkever Collection); Hirsh Osherovitsh, “Tsu zibetsik – nokh blond, bay di ful shaferishe koykhes un… elnt” (неопубликованная рукопись о Шлойме Бейлисе), Hirsh Osherovitsh, file 1, Sutzkever Collection.

360

Kaczerginski, Khurbn vilne, 256, 277; Grade, Froyen fun geto, passim.

361

См.: Маша Рольникайте. Это было потом. В: Я должна рассказать, 265.

362

Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 94–96.

363

Письмо Шмерке Качергинского в Еврейский антифашистский комитет от 22 апреля 1945 года (file 47, p. 4, Shmerke Kaczerginski Collection, RG P-18, Yad Vashem Archives, Jerusalem, Israel); письмо Шмерке Качергинского Аврому Суцкеверу, без даты (Kaczerginski letters, file 9, Sutzkever Collection); письмо Шмерке Качергинского Илье Эренбургу (Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 99–101).

364

Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 103–104.

365

Там же, 57, 60–61, 108. О численности населения см.: Mayers, “2,000 yidishe,” 1; “Number of Jews in Vilna Grows to 4,000,” Jewish Telegraphic Agency Bulletin, April 12, 1945.

366

Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 105–108.

367

Там же, 110–111.

368

Письмо Шмерке Качергинского Аврому Суцкеверу, без даты (по контексту – конец апреля 1945 года) (Kaczerginski undated letters, file 9, Sutzkever Collection). То же самое в письме Абы Ковнера Аврому Суцкеверу от 25 сентября 1944 года: «Абраша, ты должен помочь Витке уехать к Лоле. Она должна была ехать, но возникли трудности» (Aba Kovner, file 2, Sutzkever Collection).

369

Ошерович, неопубликованные воспоминания (box 3608, p. 161, Hirsh Osherovitsh Collection, RG 370, Genazim Institute, Tel Aviv).

370

Yankl Gutkowicz, “Shmerke,” 110; документ о назначении нового директора Еврейского музея от 31 июля 1945 года находится в file 47, p. 2, Shmerke Kaczerginski Collection, RG P-18, Yad Vashem Archives, Jerusalem, Israel. Подробнее о Гутковиче см.: Shloime Beilis, “A vertfuler mentsh: Tsum toyt fun Yankl Gutkowicz,” Folks-shtime (Warsaw), August 7, 1982, 5–6.

371

Zvi Rajak, “Di groyse folks-levaye far di geshendte toyres fun di vilner shuln un botei-midroshim,” Der Tog (New York), April 6, 1947, 6. Раввин Аусбанд покинул Вильну в феврале 1946 года, см. интервью с ним в “David P. Boder Interviews Isaac Ostland; September 13, 1946; Hénonville, France,” Voices of the Holocaust, accessed January 10, 2017, http://voices.iit.edu/audio.php?doc=ostlandI.

372

Chaim Grade, “Froyen fun geto,” January 12, 1962, 6. В рассказе персонажей зовут Гордон (Гуткович) и Меринский (Шмерке).

373

Текст пьесы для школы находится в file 45; договор на книгу – в file 47; письмо Фефера – в file 9, Shmerke Kaczerginski Collection, RG P-18, Yad Vashem Archives, Jerusalem, Israel.

374

Grade, “Froyen fun geto,” January 12 and January 19, 1962.

375

Письмо Шмерке Качергинского Рахеле Крыньской от 4 июля 1945 года (box 11, pp. 9–11, letters by Yiddish writers, RG 107, YIVO archives).

376

Grade, “Froyen fun geto,” 19 января 1962 года. Первое письмо из Польши Качергинский отправил Суцкеверу 28 ноября 1945 года (file 312, documents on Vilna Ghetto).

377

Эти приезды состоялись в январе и апреле 1946 года. Следы январского приезда видны в удостоверении личности, которое он выдал Гутковичу 23 января 1946 года (Documents in Russian-Lithuanian, file 38, Sutzkever Collection; и Abraham Sutzkever, “Mayn eydes zogn baym nirebererger tribunal,” в Baym leyenen penimer). По ходу последнего приезда Суцкевер прочитал 19 апреля 1946 года публичную лекцию о своих впечатлениях от Нюрнбергского процесса в переполненном зале Вильнюсского драматического театра. Экземпляр афиши лекции находится в “Nirenberger Protses,” file 10, Sutzkever Collection. Об апрельском приезде Суцкевер упоминает в первом письме Вайнрайху из Польши.

378

Письмо Шмерке Качергинского Аврому Суцкеверу от 28 ноября 1945 года (file 312, documents on Vilna Ghetto).

379

Kaczerginski, Tsvishn hamer un serp, 113.

380

Гершон Эпштейн, парижский представитель ИВО, писал в ИВО в Нью-Йорке 26 ноября 1946 года: «Суцкевер оставил в Варшаве и Берлине очень важные материалы, весом 20–25 килограммов» (Box 46–3, file: “France,” YIVO Administration, RG 100, YIVO archives).

381

Ya’akov Yanai, Mulka (Tel Aviv: ‘Am oved, 1988); Sima Ycikas, “Zionist Activity in Post-War Lithuania,” Jews in Eastern Europe (Jerusalem) 3, no. 34 (Winter 1997), 28–50.

382

Rachela Krinsky-Melezin, “Answers to the Questionnaire, the First and Rough Draft,” box 3, pp. 15–20, Abraham Melezin Collection, RG 1872, YIVO archives.

383

Письма Рахелы Крыньской Аврому Суцкеверу от 15 июня и 26 июля 1945 года (file 1, Rokhl Krinsky, Sutzkever Collection).

384

Письмо Рахелы Крыньской Аврому Суцкеверу из Лодзи от 12 января 1946 года (file 1, Rokhl Krinsky, Sutzkever Collection); письмо Рахелы Крыньской родным в Америку из Лодзи от октября 1945 года (box 1, Abraham Melezin Collection, RG 1872, YIVO archives).

385

Письмо Аврома Суцкевера Рахеле Крыньской от 8 августа 1945 года (file 10, Rokhl Krinsky, Sutzkever Collection).

386

Письмо Шмерке Качергинского Рахеле Крыньской от 4 июля 1945 года (box 11, letters by Yiddish writers, RG 107, YIVO archives).

387

Abraham Melezin, “My Memoirs,” memo 37, “Rachela,” box 5, pp. 23–24, 26, Abraham Melezin Collection, RG 1872, YIVO archives.

388

Письмо Рахелы Крыньской Аврому Суцкеверу от 12 января 1946 года (file 1728.2, Rokhl Krinsky, Sutzkever Collection).

389

Письмо Рахелы Крыньской Аврому Суцкеверу, без даты (возможно, от декабря 1945 года) (file 1728.1, Rokhl Krinsky, Sutzkever Collection).

390

Стихотворение датировано 27 марта 1946 года: Abraham and Rachela Melezin Collection, RG 1995.A.0819, USHMM.

391

Abraham Melezin, “My Memoirs,” memo 37, “Rachela,” box 5, esp. pp. 23–28, 41, Abraham Melezin Collection, RG 1872, YIVO archives; Alexandra Wall, notes of 2007 interview with Abraham Melezin; Krinsky-Melezin, “Answers to the Questionnaire,” 21–26. См. Moshe Grossman, “Shmerke!” в Shmerke kaczerginski ondenk-bukh, 48.

392

Письмо Макса Вайнрайха заместителю секретаря Арчибальду Маклишу от 4 апреля 1945 года (box 1, “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives).

393

Max Weinreich, “Protokol fun der bagegenish in steyt-departament un komertsdepartament vegn yivo-farmegn in eyrope,” конфиденциальная записка от 9 мая 1945 года “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives; письмо Д. Хиллдринга генерал-лейтенанту Люциусу Клею от 6 июня 1945 года (M1949, p. 100, general records of US military government in Germany, RG 260, National Archives, College Park, MD).

394

Доклад Д. Бахмана Мейсону Хаммонду от 23 июня 1945 года и меморандум Мейсона Хаммонда директору Управления репараций, поставок и реституций американской группы армий «Ц» от 23 июня 1945 года (M1949, pp. 97–98, general records of US military government in Germany, RG 260, National Archives, College Park, MD).

395

Письмо Абрахама Аарони Сели Аарони-Хохст от 20 июня 1945 года (“Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives).

396

Письмо Макса Вайнрайха Джорджу Бейкеру, заместителю директора управления контроля экономической безопасности Госдепартамента США от 6 июля 1945 года (box 2, “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives).

397

Glenn Goodman, “RosenbergInstitut fur Judenforschung: Repositories in Hungen, Oberhessen,” undated, M1949, p. 81, general records of US military government in Germany, RG 260, National Archives, College Park, MD.

398

Письмо Абрахама Аарони Шломо Ноблю от 9 августа 1945 года (box 1, “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives); докладная записка Абрахама Аарони о «еврейских библиотеках» от 19 октября 1945 года (M1949, p. 100, general records of US military government in Germany, RG 260, National Archives, College Park, MD).

399

Письмо Д. Хиллдринга, директора управления гражданскими делами Военного департамента рабби Иуде Надичу, советнику генерала Эйзенхауэра по еврейским вопросам от 20 февраля 1946 года (box 1, “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives).

400

Письма из: box 1, “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives.

401

Отчет хранилища архивов в Оффенбахе от 3 мая 1946 года (box 2, folder 2, p. 5, Seymour Pomrenze Papers, RG P-933, American Jewish Historical Society, New York).

402

Отчет хранилища архивов в Оффенбахе от 31 марта 1946 года (с. 6), от 30 апреля 1946 года (с. 6), от 31 августа 1946 года (с. 9), от 31 декабря 1946 года (с. 6) (box 2, folder 1, Seymour Pomrenze Papers, RG P-933, American Jewish Historical Society, New York).

403

Письмо профессора Самуэля Коса Филипу Шиффу, вашингтонскому представителю Комитета еврейского благосостояния от 14 марта 1946 года (“Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives; Отчет хранилища архивов в Оффенбахе от 1 марта 1946 года (box 2, folder 1, Seymour Pomrenze Papers, RG P-933, American Jewish Historical Society, New York).

404

Письмо Макса Вайнрайха Сеймуру Помренцу от 19 марта 1946 года (box 1, “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives); об архиве Дубнова см. письмо Макса Вайнрайха директору хранилища в Оффенбахе Джозефу Хорну от 11 июля 1946 года (box 1, “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives); о Библиотеке Страшуна и других «имеющих отношение к ИВО» см. докладную записку «Библиотеки, имеющие отношение к ИВО», поданную Сеймуру Помренцу 5 июня 1947 года (box 1, “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives, и в “YIVO OAD 18,” pp. 26–35, general records of US military government in Germany, RG 260, National Archives, College Park, MD).

405

Телеграмма Роберта Мерфи, политического советника Американского военного правительства в Германии, госсекретарю от 12 апреля 1946 года (Department of State, RG 59, 800.414/4-1246, National Archives, College Park, MD).

406

Письмо Л. Б. Лафарга Максу Вайнрайху от 23 апреля 1946 года (“Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archive. “Disposition of YIWO library, taken from Poland, but wanted in US, awaiting State Department Decision,” OMGUS, Economics Division, Restitution Branch, “Memorandum on Current Status of Archives and Library Activity,” July 15, 1946, box 5, folder 10, Seymour Pomrenze Papers, RG P-933, American Jewish Historical Society, New York.

407

См. опубликованную стенограмму показаний Суцкевера (на французском): “Nirenberger Protses,” file 4, Sutzkever Collection.

408

“Tezn fun mayn eydes-zogn in nirnberg,” file 14, “Nirnberger protses,” Abraham Sutzkever Collection, Arc 4° 1565, National Library of Israel, Archives Department, Jerusalem.

409

Стенограмма показаний на французском, с. 309–310: “Nirenberger Protses,” file 4, Sutzkever Collection.

410

Письмо Аврома Суцкевера из Нюрнберга коллегам в Москву (file 13, “Nirnberger protses,” Abraham Sutzkever Collection, Arc 4° 1565, National Library of Israel, Archives Department, Jerusalem); см. также: Sutzkever, “Mayn eydes zogn,” 163–164. О выступлении Суцкевера написано в «Правде» от 28 февраля 1946 года, с. 4; этому же посвящена статья Б. Полевого «От имени человечества» (Правда, 4 марта 1946 г., с. 4).

411

Письмо Аврома Суцкевера Максу Вайнрайху от 17 февраля 1946 года (file 19, Weinreich letters, Sutzkever Collection).

412

Abraham Sutzkever, “Mit Shloyme Mikhoels,” в Baym leyenen penimer, 108–111; Moshe Knapheis, “Di Sutzkever teg in Buenos Ayres,” Di prese (Buenos Aires), June 10, 1953, 5.

413

См. ее статью: “Mayn korespondents mit mentshn fun vilner geto,” Di Gold-ene keyt 8 (1951), 203–211; Philip Friedman, Their Brothers’ Keepers (New York: Crown, Crown, 1957), 21–25; Julija Sukys, Epistophilia: Writing the Life of Ona Simate (Lincoln: University of Nebraska Press, 2012); Julija Sukys, And I Burned with Shame: The Testimony of Ona Simaite, Righteous among the Nations (Jerusalem: Yad Vashem, 2007). Яд-Вашем присвоил Шимайте титул «праведница народов мира» в 1966 году.

414

Ona Simaite, “Declaration on Vilna Ghetto Documents,” file 334, p. 1, collection of documents on the Vilna (Vilnius) Ghetto, Arc 4° 1703, National Library of Israel, Archives Department, Jerusalem.

415

Впервые дневник был опубликован на голландском, впоследствии на русском: Шур. Евреи в Вильно. С тех пор он вышел также на немецком, итальянском, литовском и других языках.

416

Simaite, “Declaration on Vilna Ghetto Documents,” 3–6.

417

Письмо Оны Шимайте Аврому Суцкеверу от 10 января 1947 года (file 1, Simaite letters, Sutzkever Collection).

418

Sukys, Epistophilia, 24, 26.

419

И. М. Шмидт. Русская скульптура второй половины XIX – начала ХХ века (М.: Искусство, 1989), 78.

420

И. Я. Гинцбург. Как я стал скульптором. В: Из прошлого: воспоминания, 9–86 (Л.: Государственное издательство, 1924). Его ранние произведения опубликованы и рассмотрены в: Еврейская энциклопедия, Т. 6. С. 534–536 (СПб.: Брокгауз и Эфрон, 1906–1913).

421

Г. Элиасберг, Г. Евтушенко, А. Евтушенко. «Образ Толстого в скульптуре и мемуаристике И. Я. Гинцбурга (к проблеме художественного восприятия». – Вестник ВГУ, серия «Филология, журналистика», № 1 (2013), 124–131.

422

Скульптор Илья Гинцбург / под ред. Е. Н. Масловой (Л.: Художник РСФСР, 1964).

423

“Fun der vilner gezelshaft ‘libhober fun yidishn altertum,’ ” Vilner vokhnblat 44 (November 1, 1913), 2; 47 (November 15, 1913), 2; Chaikl Lunski, “Di yidishe historishetnografishe gezelshaft,” в Pinkes far der geshikhte fun vilne in di yorn fun milhome un okupatsye, ed. Zalmen Rejzen, 855–864 (Vilna: Historish-etnografishe gezelshaf An-ski, 1922); E. I. Goldschmidt, “Di vilner historishetnografishe gezelshaft un ir muzey,” в Grodzenski, Vilner almanakh, 189–194.

424

“Fun der yidisher historish etnografisher gezelshaft,” Undzer tog (Vilna), January 9, 1920, 3; February 4, 1920, 5.

425

Сведения получены от Неринги Латвите, директора исторического отдела Музея Виленского Гаона; см.: «Приглашаем на выставку скульптурных портретов Толстого работы Ильи Гинцбурга», Музей Толстого, Москва; дата обращения 29 января 2017 года, http://tolstoymuseum.ru/exhibitions/1705/?sphrase_id=2147.

426

Письмо Аврома Суцкевера Максу Вайнрайху от 23 мая 1946 года (file 546, Max Weinreich Collection, RG 584, YIVO archives (copy in file 19, Weinreich letters, Sutzkever Collection).

427

Письма Аврома Суцкевера из Лодзи Моше Савиру (Суцкеверу) от 18 октября 1946 года и из Парижа 20 ноября 1946 года (file 1266.3, “Moshe Savir,” Sutzkever Collection).

428

Grossman, “Shmerke!” 48–50. Шмерке выразил желание переехать в Палестину в письме к Х. Лейвику, американскому поэту, писавшему на идише: письмо Шмерке Качергинского Х. Лейвику от 4 августа 1946 года (box 38, H. Leivick Collection, RG 315, YIVO archives).

429

Shmerke Kaczerginski, “Khalutsim lid,” в Shmerke kaczerginski ondenk-bukh, 257–258.

430

Письмо Аврома Суцкевера Максу Вайнрайху от 25 мая 1946 года (Max Weinreich Collection, RG 584, YIVO archives).

431

Текст процитирован в последующем письме Макса Вайнрайха от 5 июня 1946 года (file 1, Weinreich letters, Sutzkever Collection).

432

Письмо Макса Вайнрайха Аврому Суцкеверу от 17 июля 1946 года (“Briv fun maks vaynraykh tsu avrom sutzkever” (ed. Avraham Nowersztern), Di Goldene keyt, nos. 95–96 (1978), 171–172).

433

Письмо Макса Вайнрайха Аврому Суцкеверу, Шмерке Качергинскому и Хаиму Граде от 15 августа 1946 года (file 1, Weinreich letters, Sutzkever Collection).

434

См. письма Арона Гланц-Лейлеса Аврому Суцкеверу от 15 июня 1946 года, 26 июля 1946 года, 13 августа 1946 года и 10 сентября 1946 года (file 1, Leyeles, Sutzkever Collection).

435

Shmerke Kaczerginski, “Vos ikh hob gezen un gehert in kielts,” Undzer vort (Lodz, Poland), no. 5 (июль 1946 г.), 1–2; Shmerke Kaczerginski, “Di levaye fun di kieltser kdoyshim, fun undzer spetsyeln sheliekh, Sh. Kaczerginski,” Dos naye lebn (Lodz, Poland), July 12, 1946, 1.

436

Richard Walewski, Jurek (Tel Aviv: Moreshet/Sifriyat Hapoalim, 1976), 204–206.

437

Письмо Гершона Эпштейна в ИВО от 26 ноября 1946 года (box 463, file: “France,” YIVO Administration, RG 100, YIVO archives).

438

Письмо Арона Гланц-Лейлеса Аврому Суцкеверу от 1 декабря 1946 года (file 1, Leyeles, Sutzkever Collection).

439

Письмо Аврома Суцкевера Максу Вайнрайху от 28 ноября 1946 года (file 546 Max Weinreich Collection, RG 584, YIVO archives); письмо Макса Вайнрайха Аврому Суцкеверу от 12 декабря 1947 года (Nowersztern, “Briv fun Maks Vaynraykh,” 173).

440

Письмо Макса Вайнрайха Аврому Суцкеверу от 30 января 1946 года (Nowersztern, “Briv fun Maks Vaynraykh,” 177). (А также письмо Шмерке Качергинского Аврому Суцкеверу от 21 октября 1947 года (file 3, Kaczerginski letters, Sutzkever Collection)).

441

Письмо Макса Вайнрайха Аврому Суцкеверу от 21 ноября 1946 года (file 1, Weinreich, Sutzkever Collection); письмо Макса Вайнрайха Аврому Суцкеверу от 1 мая 1947 года (Nowersztern, “Briv fun Maks Vaynraykh,” 178).

442

Письмо Макса Вайнрайха Гершону Эпштейну от 3 февраля 1947 года (box 478, file: “Epshtein,” YIVO Administration, RG 100, YIVO archives); письмо Макса Вайнрайха Шмерке Качергинскому и Аврому Суцкеверу от 10 июля 1947 года (file 2, Max Weinreich, Sutzkever Collection).

443

Письмо Макса Вайнрайха Аврому Суцкеверу от 10 июля 1947 года (file 2, “Max Weinreich,” Abraham Sutzkever Collection, Arc 4° 1565, National Library of Israel, Archives Department, Jerusalem); письмо Макса Вайнрайха Аврому Суцкеверу от 12 июля 1947 года (Nowersztern, “Briv fun Maks Vaynraykh,” 179); письмо Макса Вайнрайха Аврому Суцкеверу от 17 июля 1947 года (Nowersztern, “Briv fun Maks Vaynraykh,” 180). Надпись зафиксирована в RG 223, file 8, YIVO archives.

444

Письмо Макса Вайнрайха Аврому Суцкеверу от 5 августа 1947 года (Nowersztern, “Briv fun Maks Vaynraykh,” 181); пинкас находится в part 2, file 184, Sutzkever – Kaczerginski Collection, RG 223, YIVO archives.

445

Письмо Макса Вайнрайха Гершону Эпштейну от 25 июля 1947 года (box 47–48, “Epshtein,” YIVO Administration, RG 100, YIVO archives).

446

Письмо Герберта Готхарда профессору Элиякиму Вайлю, Еврейский университет, от 7 сентября 1945 года (“Korrespondenz… über die Auslieferung der ehemaligen Mitarbeiters in Arbeitsstab Rosenberg, Dr. Gotthard, an Polen, 1945–1947, file 77, “Zentralkomitee der befreiten Juden in der Britische Zone,” RG B 1/28, Zentralarchiv zur Erforschung der Geschichte der Juden in Deutschland, Heidelberg).

447

Shmerke Kaczerginski, “Men hot arestirt dos khazerl,” Unzer moment (Regensburg, Germany), July 14, 1947, 6; письмо Аврома Суцкевера Рахеле Крыньской от 19 ноября 1946 года (file 10, Krinsky letters, Sutzkever Collection).

448

“Gekhapt likvidator fun vilner yivo,” Yediyes fun YIVO, no. 22 (сентябрь 1947 г.), 6 (цит. Dos naye lebn, 18 мая 1947 г.); письмо Макса Вайнрайха Аврому Суцкеверу от 18 апреля 1947 года (file 2, Weinreich letters, Sutzkever Collection); “Gestapo Agent Who Liquidated Vilna YIVO Captured; Was Masquerading as Jewish DP,” Jewish Telegraphic Agency Bulletin, May 21, 1947. Вскоре после того как Готхард был обнаружен, 4 сентября 1946 года, Макс Вайнрайх написал о нем представителям американских властей и потребовал, чтобы в этом деле разобрались (Box 4, folder 6, Territorial Collection, RG 116, YIVO archives).

449

Письмо Макса Вайнрайха Аврому Суцкеверу и Шмерке Качергинскому от 30 декабря 1946 года (box 472, “1947 correspondence,” YIVO Administration, RG 100, YIVO archives).

450

Письмо Акивы Гершатера Аврому Суцкеверу от 12 декабря 1946 года (file 1, Gershater, Sutzkever Collection).

451

Письмо Шмерке Качергинского Элиасу Шульману от 6 февраля 1948 года (box 3, file 54, Elias Schulman papers, ARC MS15, Katz Center for Advanced Judaic Studies, University of Pennsylvania, Philadelphia).

452

См. письмо Шмерке Качергинского Х. Лейвику от 21 января 1947 года (box 38, H. Leivick Collection, RG 315, YIVO archives); и Grossman, “Shmerke!” 48–50.

453

Tsalel Blits, “Vegn an altn pashkvil fun a yidishn kravchenko,” Undzer Shtime (São Paulo, Brazil), December 20, 1951, 3.

454

Вайнрайх утверждает, что о неразглашении просил Суцкевер в письме к нему от 10 июля 1947 года (file 2, Max Weinreich, Sutzkever Collection). В письме из Парижа от 1 сентября 1947 года Суцкевер пишет Вайнрайху: «Я совершенно согласен с тем, чтобы не оглашать имена. Как вы, возможно, помните, я так считал с самого начала» (Box 472, “1947 correspondence,” YIVO Administration, RG 100, YIVO archives).

455

“A simbol fun vilner yivo in New York,” Yediyes fun YIVO, no. 19 (февраль 1947 г.), 5; “Di yidishe katastrofe in bilder un dokumentn, vos men zet af der oysshtelung ‘yidn in eyrope 1939–1946,’ ” Yediyes fun YIVO, no. 20 (апрель 1947 г.), 1–2.

456

Nowersztern, “Briv fun Maks Vaynraykh,” August 25, 1947, 182.

457

“Dray dokumentn fun yidisher geshikhte: togbikher fun Teodor Hertsl, Zelig Kalmanovitsh un Herman Kruk in YIVO,” Yediyes fun YIVO, no. 22 (сентябрь 1947 г.), 1; “A sutskever un sh. katsherginski in vilner geto,” Yediyes fun YIVO, no. 22 (сентябрь 1947 г.), 7.

458

Письмо Шмерке Качергинского Аврому Суцкеверу от 8 декабря 1947 года (file 3, Kaczerginski letters, Sutzkever Collection).

459

“Fun di vilner arkhiv oytsres,” Yediyes fun YIVO, no. 27 (июнь 1948 г.), 5; “Vilner kolektsye in arkhiv fun YIVO gevorn katologirt,” Yediyes fun YIVO, no. 33 (июнь 1949 г.), 3.

460

Письма Аврома Суцкевера из Лодзи Моше Савиру (Суцкеверу) от 18 октября 1946 года и из Парижа от 20 ноября 1946 года (file 1266.3, “Moshe Savir,” Sutzkever Collection).

461

Письмо Арона Гланц-Лейлеса Аврому Суцкеверу от 1 декабря 1946 года (file 1, Leyeles letters, Sutzkever Collection); письмо Макса Вайнрайха Аврому Суцкеверу от 4 апреля 1947 года (file 1, Weinreich letters, Sutzkever Collection).

462

Письмо Аврома Суцкевера Х. Лейвику от 4 июня 1947 года (file 1, Leivick letters, Sutzkever Collection); письмо Аврома Суцкевера Максу Вайнрайху от 12 июля 1947 года (box 47–2, “1947 correspondence,” YIVO Administration, RG 100, YIVO archives).

463

Письмо Аврома Суцкевера Максу Вайнрайху от 21 сентября 1947 года (file 562, Max Weinreich Collection, RG 584, YIVO archives). Об оставшихся страницах дневника Крука см. письма Пинхаса Шварца и З. Жайковского Аврому Суцкеверу от 28 октября 1955 года и 16 января 1956 года (file 1, YIVO letters, Sutzkever Collection). Большой объем добавочных материалов Суцкевер передал в ИВО в 1956 году.

464

Письмо Шмерке Качергинского Аврому Суцкеверу от 8 декабря 1947 года (file 3, Kaczerginski letters, Sutzkever Collection). См. также письмо Макса Вайнрайха Шмерке Качергинскому от 8 сентября 1948 года (file 8, Shmerke Kaczerginski Collection, RG P-18, Yad Vashem Archives, Jerusalem, Israel).

465

Письмо Чарльза Киндлбергера, главы отдела экономических отношений с Германией и Австрией Госдепартамента США Джону Слоусону, вице-президенту Американского еврейского комитета от 7 мая 1946 года (box 2, “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives); письмо О. Эколса, директора Службы по связям с гражданским населением Министерства иностранных дел Джону Слоусону от 24 мая 1946 года (box 2, “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives). См. также: письмо Пола Вандербильта, сотрудника отдела архивов и библиотек Службы реституции, Лютеру Эвансу, сотруднику Библиотеки Конгресса, от 28 июня 1946 года (file 457, p. 457, general records of US military government in Germany, RG 260, National Archives, College Park, MD).

466

См.: Dana Herman, “Hashavat Avedah: A History of Jewish Cultural Reconstruction Inc.” (PhD diss., McGill University, 2008).

467

Письмо Джерома Майкла Д. Хиллдрингу, заместителю госсекретаря, от 21 августа 1946 года, особ. с. 1, 5 (box 2, “Restitution of YIVO property, 1945–1949,” Yivo archives).

468

Телеграмма Дина Эйксона в отдел политических связей, Берлин, 30 апреля 1946 года (440.00119 EW/4–146, Department of State, RG 59, National Archives, College Park, MD); телеграмма из Военного министерства в OMGUS от 2 мая 1946 года (Restitution: Religious and Cultural (Jewish), general records of US military government in Germany, RG 260, National Archives, College Park, MD).

469

Письмо Хадассы Рибалов Максу Вайнрайху от 8 августа 1946 года (box 2, “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives).

470

Письмо Макса Вайнрайха Джону Слоусону от 13 августа 1946 года (box 2, “Restitution Box of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives).

471

Письмо Янкеля Гутковича в Еврейский антифашистский комитет от 17 сентября 1947 года (Государственный архив Российской Федерации, Москва. Ф. Р-8114 (Еврейский антифашистский комитет). Оп. 1. Д. 923. Л. 49–50), см. также более позднее обращение Гутковича к председателю Комитета по делам культурно-просветительных учреждений от 2 августа 1948 года (Литовский архив литературы и искусства, Вильнюс (Lietuvos literatūros ir meno archyvas). Ф. 476. Оп. 1. Д. 10).

472

Michael Kurtz, “The Allied Struggle over Cultural Restitution, 1942–1947,” International Journal of Cultural Property 17, no. 2 (май 2010 г.), 177–194; в более общем смысле: Michael Kurtz, America and the Return of Nazi Contraband (Cambridge: Cambridge University Press, 2009).

473

Письмо Лютера Эванса, сотрудника Библиотеки Конгресса, заместителю госсекретаря Джону Хиллдрингу от 25 февраля 1947 года, письмо Джона Хиллдринга Лютеру Эвансу от 11 марта 1947 года (“Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives).

474

Nancy Sinkoff, “From the Archives: Lucy S. Dawidowicz and the Restitution of Jewish Cultural Property,” American Jewish History 100, no. 1 (январь 2016 г.), 117–147; Письмо Люси Шилдкрет Максу Вайнрайху от 16 февраля 1947 года (“Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives).

475

“Summary of YIVO collections,” March 31, 1947, YIVO OAD 18, p. 44, general records of US military government in Germany, RG 260, National Archives, College Park, MD.

476

Письмо Люси Шилдкрет Максу Вайнрайху от 17 июня 1947 года (box 2, “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives).

477

Рукописная хронология реституции, письмо из складской компании «Харборсайд» в ИВО (box 2, “Restitution of YIVO Property, 1945–1949,” YIVO archives); письмо Марка Увеелера Люси Шилдкрет от 2 июля 1947 года (box 47–48, file “Germany,” YIVO Administration, RG 100, YIVO archives).

478

См.: Давид Фишман. «Еврейский музей в Вильнюсе, 1944–1949», в Советская иудаика: история проблемы, персоналии. (Иерусалим; М.: Гешарим, Мосты культуры, 2017), 242–260.

479

Gutkowicz, “Der yidisher,” 3; H[irsh] O[sherovitsh], “A Sholem Aleichem oysshtelung in Vilnius,” Eynikayt (Moscow), June 8, 1946, 3.

480

Alexander Rindziunsky, Hurban vilna, 219; Ошерович, неопубликованные воспоминания (no. 370, box 3608, p. 206, Hirsh Osherovitsh Collection, RG 370, Genazim Institute, Tel Aviv).

481

Rindziunsky, Hurban vilna, 219–220.

482

См.: Костырченко. Государственный антисемитизм, 138, 147; Геннадий Костырченко. Тайная политика Сталина: власть и антисемитизм. (М.: Международные отношения, 2003), 352.

483

Рубинштейн Дж. Разгром Еврейского антифашистского комитета. (СПб.: Академический проект, 2002), 54–59. Костырченко. Государственный антисемитизм, 234, 287–288; Костырченко. Тайная политика Сталина, 478.

484

Vytautas Tininis, Komunistinio Režimo Nusikaltimai Lietuvoje, 1944–1953, vol. 2 (Vilnius: International Commission for the Evaluation of the Crimes of the Nazi and Soviet Occupation Regimes in Lithuania, 2003), 239–244.

485

Там же, 247–249.

486

О реорганизации Еврейского музея в городе Вильнюсе в Вильнюсский краеведческий музей см.: ЦГАЛ. Ф. Р-754 (Совет министров Литовской ССР). Оп. 2. Д. 133. Л. 117–126; см. также: Ю. Рожина. «К вопросу об уничтожении памятников истории и культуры Вильнюса в послевоенный период»; Евреи в России: история и культура: сб. трудов / под ред. Д. Эльяшевича. (СПб.: Санкт-Петербургский еврейский университет, 1998), 250–251.

487

Rindziunsky, Hurban vilna, 213, интервью Дова Левина с Александром Рындзюнским, (A 529, 118–119, Oral History Division, Hebrew University); интервью автора с Акивой Янкивским, Лод, Израиль (по телефону), 3 февраля 2010 года.

488

E. Rackovska, “Respublikin˙es spaudiniu saugyklos suformavimas,” в Iš bibliografijos aruodu, 13–20 (Vilnius: Knygų rumai, 1985).

489

“Di likvidatsye fun vilner yidishn muzey,” Nusekh vilne buletin (New York), no. 2 (август – сентябрь 1957 г.), 4; Ran, Ash fun yerushalayim, 196.

490

Beilis, “A vertfuler mentsh,” 5; письмо Шлойме Бейлиса Аврому Суцкеверу от 24 февраля 1987 года (Beilis, file 5, Sutzkever Collection); Rindziunsky, Hurban vilna, 225; anonymous obituary in Folks-Shtime (Warsaw), July 29, 1988.

491

Levin, “Haperek ha-aharon,” 94; Генрих Аграновский, Ирина Гузенберг, Вильнюс: по следам Литовского Иерусалима. (Вильнюс: Музей Виленского Гаона, 2011), 228; Y. Bekerman and Z. Livneh, eds., Kazot hayta ha-morah zehava (Tel Aviv: Igud yotsei vilna ve-ha-sevivah be-yisrael, 1982), 198, 200.

492

Аграновский, Гузенберг. Вильнюс, 559–560.

493

Там же, 77–78; протоколы встречи городского комитета по архитектуре Вильнюса (Вильнюсский региональный государственный архив. Ф. 1036 (Институт проектирования городского строительства). Оп. 11. Д. 158. Л. 58–59.

494

Kühn-Ludewig, Johannes Pohl, 273–285.

495

Herbert Gotthard file, file 14, pp. 82–86, United Nations War Crimes Commission, RG 67.041M, USHMM.

496

Ludmila Hanisch, Die Nachfolger der Exegeten: Deutschsprachige Erforschung des Vorderen Orients in der ersten Hälfte des 20. Jahrhunderts (Wiesbaden, Germany: Harasowitz Verlag, 2003), 187; Christian Albrechts Universität, Kiel: Personal- und Vorlesungsverzeichnis, Sommersemester, 1959 (Kiel, Germany: Walter G. Muhlau Verlag, 1959), 29, 44, 79.

497

Письма Аврома Суцкевера Хаиму Граде от 17 ноября 1947 года, 12 февраля 1948 года (file 252, YIVO archives, RG 566).

498

См.: Ruth Wisse, “The Poet from Vilna,” Jewish Review of Books (Summer 2010), 10–14.

499

Krinsky-Melezin, “Answers to the Questionnaire,” box 1; Abraham Melezin memoirs, “Making a New Life in America,” box 1, Abraham Melezin Collection, RG 1872, YIVO archives.

500

Электронное письмо Александры Уолл автору от 3 августа 2016 года.

501

Письмо Рахелы Крыньской-Мелезин Аврому Суцкеверу от 11 сентября 1991 года (file 1728.8, Sutzkever Collection).

502

“Ershter zhurnalistisher tsuzamentref mitn dikhterpartizan Sh. Kaczerginski,” Idishe tsaytung (Buenos Aires), June 7, 1950, 5.

503

Preface, в Shmerke kaczerginski ondenk-bukh, 13; Jeanne Joffen, “Shmerke kaczerginski’s letste teg,” в Shmerke kaczerginski ondenk-bukh, 92.

504

“A. Sutzkever baveynt dem toyt fun Sh. Kaczerginski,” Idishe tsaytung (Buenos Aires), May 11, 1954, 3; письмо Макса Вайнрайха Аврому Суцкеверу от 6 мая 1954 года (file 552c, Max Weinreich Collection, RG 584, YIVO archives).

505

Chaim Grade, “Eykh noflu giboyrim,” Shmerke kaczerginski ondenk-bukh, 43–45.

506

Rackovska, “Respublikin˙es spaudiniu,” 13–20; Fishman, “Tsu der geshikhte,” 293–298.

507

Интервью автора с Шуламит и Виктором Лировыми, Израиль, 23 декабря 1997 года; интервью автора с Ривкой Чарни, 2 января 1998 года.

508

Неопубликованное интервью неизвестного интервьюера с Мейле Урнизюте, 1; Неопубликованное интервью неизвестного интервьюера с Альмоне Сирьюс Гириене, 3; оба находятся в распоряжении автора.

509

Chaim Shoshkes, “Mayne ershte bagegenishn mit yidn in vilne,” Tog-morgn zhurnal (New York), October 21, 1956.

510

Fishman, “Tsu der geshikhte”; интервью автора со Шломо Курляндчиком, Натания, Израиль, 16 декабря 1997 года.

511

Emanuel Zingeris, “Bikher un mentshn (vegn dem goyrl fun yidishe un hebreyishe bikher-fondn in lite),” Sovetish heymland (Moscow) (июль 1988 г.), 70–73; докладная записка Дины Абрамович Самуэлю Норичу (box 1, uncataloged collection, YIVO Vilna Transfer, 1989–, YIVO archives).

512

Интервью автора с Самуэлем Норичем, Манхэттен, Нью-Йорк, 18 апреля 2016 года.

513

Richard Shephard, “Rejoining the Chapters of Yiddish Life’s Story,” New York Times, August 30, 1989.

514

См.: Hirsh Smoliakov, “Far di kumendike doyres,” Yerusholayim de-lite (Vilnius), June 1990, 4.

515

Я присутствовал на этой встрече в Государственном комитете по делам печати Литовской ССР в июне 1989 года.

516

Jonathan Mark, “Soviet Crackdown in Lithuania Clouds Jewish Archive’s Fate,” Jewish Week (New York), January 18, 1991; интервью с Норичем.

517

“Yivo Unpacks Treasure-Trove of Documents Lost since World War II,” Jewish Telegraphic Agency Bulletin, February 28, 1995; Jeffrey Goldberg, “The Shtetl Is Sleeping,” New York Times Magazine, June 18, 1995; YIVO Institute, “YIVO Institute Recovers Lost Vilna Archives,” YIVO News (Fall 1995), 1. “Report on the Work Completed on the YIVO-Vilnius Documents,” January 30, 1996, box 2, YIVO Vilna Transfer, 1989–, YIVO archives.

518

Masha Leon, “How Jewish It All Was: A Peek at YIVO’s Lost World,” Forward, March 3, 1995, 1.

519

Larry Yudelson, “YIVO Unpacks Documents Lost since War,” Jewish Telegraphic Agency Bulletin, February 28, 1995; Steve Lipman, “Paper Trail,” Jewish Week (New York), March 3, 1995, 1.

520

Sutzkever, Baym leyenen penimer, 205–208 (выборка с этих страниц).

521

Yudelson, “YIVO Unpacks Documents”; Alexandra Wall, “Babushka and the Paper Brigade,” Jewish Standard (Teaneck, NJ), February 9, 1996, 6.


Рекомендуем почитать
Том 21. Приключения Мишеля Гартмана. Часть I

В настоящий том Собрания сочинений известного французского писателя вошла первая часть романа «Приключения Мишеля Гартмана».


Фрейлина Нефритовой госпожи

Юная Оно-но Комати поступает на службу в императорский дворец и становится фрейлиной одной из наложниц. Вскоре она сталкивается с необъяснимым явлением: в предместьях столичного Хэйана появляется загадочный летающий золотой паланкин.Юная фрейлина выходит замуж за блистательного гвардейца. Однако он погибает во время подавления восстания в одной из отдалённых провинций. Чтобы заглушить боль утраты фрейлина безудержно отдаётся стихосложению. Императрица, Нефритовая госпожа, высоко ценит Оно-но Комати и её творчество.


Сторож маяка в Нейверке

Клаус Штёртебекер — легендарный пират XIV века, один из предводителей братьев-витальеров (пиратов Балтийского и Северного морей), ставший фольклорным персонажем в качестве прототипа Робин Гуда.В 1909 году в Российской империи публиковалась серия анонимных бульварных повестей о приключениях Клауса Штертебекера.


Замок Ротвальд

Когда еще была идея об экранизации, умные люди сказали, что «Плохую войну» за копейку не снять. Тогда я решил написать сценарий, который можно снять за копейку.«Крепкий орешек» в 1490 году. Декорации — один замок, до 50 человек вместе с эпизодами и массовкой, действие в течение суток и никаких дурацких спецэффектов за большие деньги.22.02.2011. Готово!


Флаг родины: романы

В книгу вошло два приключенческо-фантастических романа знаменитого писателя. Первый рассказывает о Гражданской войне в США. Наряду с батальными сценами в романе происходит немало загадочных событий...Во втором романе, «Флаг родины», рассказывается о судьбе Тома Рока, изобретателя разрушительного средства огромной силы. Желание нажиться на своем изобретении доводит Рока до сумасшествия, а его «фульгуратор» становится достоянием международных пиратов. По мотивам этого романа поставлен знаменитый фильм Карла Земана «Тайна острова Бэк-Кап».


Христос приземлился в Гродно (Евангелие от Иуды)

Волею случая и по произволу духовных и светских властей недоучившийся школяр Юрась Братчик принимает на себя роль Мессии. Странствуя по просторам Белой Руси со своими «апостолами», труппой жуликоватых лицедеев, он, незаметно для самого себя, преображается и вступает на крестный путь.


Спасая Сталина. Война, сделавшая возможным немыслимый ранее союз

Это захватывающее и всеобъемлющее повествование о бурных отношениях между лидерами держав, решавших судьбу мира во время Второй мировой войны: Рузвельтом, Черчиллем и Сталиным. Перед лицом войны они боролись против общего врага – и против друг друга. Цель была достигнута: они привели союз к победе, но какие секреты остались за закрытыми дверями? Захватывающий авторский стиль повествования, неожиданно живые характеры за монументальными личностями, малоизвестные исторические детали – Келли предлагает свежий взгляд на цепочку принятия решений, которые изменили исход войны.